۲-۲ مبانی نظری پژوهش
۲-۲-۱ تأمین مالی خارج از ترازنامه
سرمایه گذاری یا افزایش سرمایه (افزایش فعالیتهای عملیاتی) شرکت، طبق ضوابط قانونی و میثاقهای پذیرفته شده حسابداری که تمام یا بخشی از آن تأمین مالی در ترازنامه نشان داده نشود، تأمین مالی برون ترازنامهای گفته می شود.
تأمین مالی خارج از ترازنامه عبارت است از، نوعی تأمین مالی که بیشتر شرکتها برای جلوگیری از افزایش بیش از اندازه در اهرم مالی و نقص قراردادهای بدهی خود، سعی می‌کنند عملیات خود را با نشان ندادن بدهی در ترازنامه تأمین مالی کنند(تقوی و همکاران، ۱۳۸۹: ۵).
یکی از مهمترین تصمیمات مدیریت مالی، اتخاذ تصمیماتی در مورد نحوه تأمین مالی برای شرکت می‌باشد که شامل تصمیماتی همچون ساختار مالی و ساختار سرمایه و همچنین تعیین بهترین شیوه تأمین مالی و ترکیب آنها است. حال شرکتها برای تأمین مالی راههای مختلفی از قبیل وام بانکی، استقراض خارجی، انتشار سهام، انتشار اوراق مشارکت و…. می‌باشد که یکی از روشهای تأمین مالی که امروزه مورد توجه مجامع جهانی قرار گرفته، روش تأمین مالی برون ترازنامهای می‌باشد که شرکت از طریق استفاده از ابزارهای متفاوت که این روش دارا می‌باشد؛ تأمین مالی می کند. به طور کلی شرکت از طریق ابزارهای این روش، نقدینگی شرکت را افزایش میدهد یعنی شرکت میخواهد ضمن تحصیل دارایی، آن دارایی و بدهی مربوط به آن در ترازنامه نشان ندهد و همچنین استفاده از این ابزارها جهت تأمین مالی، بازده و ریسک عملیاتی و در نهایت ارزش شرکت را تحت تأثیر قرار میدهد. پس، تأمین مالی خارج از ترازنامه عبارت است از تأمین مالی یا تأمین مالی مجدد عملیات واحد اقتصادی به روشی که در آن ممکن است تمام یا برخی از تأمین مالی انجام شده طبق محدودیتهای حسابداری در ترازنامه شرکت نشان داده نشود. بنابرین، تأمین مالی خارج از ترازنامه زمانی استفاده می شود که شرکت میخواهد ضمن تحصیل دارایی، شیوه تأمین مالی را (که معمولاً از طریق بدهی است) در ترازنامه نشان ندهد. چون اکثراً از طریق بدهی برای خرید دارایی استفاده می شود، هنگامی که بدهی در ترازنامه نیاید، نسبت بدهی، کمتر از واقع نشان داده خواهد شد و نشان دهنده ریسک کمتر شرکت است و این برای سرمایهگذارارن مطلوبتر خواهد بود. همچنین با نشان ندادن دارایی، هزینه استهلاکی هم که از آن به وجود می آید؛ در صورت سود و زیان نشان داده نمی شود و سود بالاتر گزارش می شود. البته باید توجه داشت که تأمین مالی خارج از ترازنامه لزوماًً ساختگی نیست. برخی از موارد هم اجتنابناپذیر است؛ مانند اجارههای عملیاتی که از بابت آن تعهداتی شناسایی نمی شود (در مقابل اجارههای سرمایهای در این روش، به جای شناسایی یک بدهی و یک دارایی (نظیر اجاره سرمایهای) صرفاً به نمایش هزینه اجاره در صورت سود و زیان اکتفا می شود. توجه به این مبحث به این دلیل جدی شد که بسیاری از شرکتها به شیوه های مختلف سعی در پنهان کردن تعهداتشان داشتند. طبق کتاب سال ۲۰۰۹ لیزینگ جهانی، مجموع کل مبالغ لیزینگ سالیانه در سال ۲۰۰۷ مبلغی معادل ۷۶۰ بیلیون دلار بوده که بسیاری از اقلام فوق در ترازنامهی شرکتها نمایش داده نشد. بهترین مثال در این مورد، بدهی مربوط به شرکتهای زیر مجموعه “انرون” بود که منجر به ورشکسته شدن این شرکت در سال ۲۰۰۱ میلادی شد.
به عبارت دیگر، تأمین مالی خارج از ترازنامه به معنی عدم نمایش یک قلم دارایی یا بدهی و یا یک فعالیت تأمین مالی در ترازنامه یک شرکت می‌باشد. این قلم مورد بحث می تواند یک مورد اجاره (اجاره عملیاتی که به رقم استفاده از دارایی های موجر صرفاً پرداخت هزینه اجاره در دفاتر نمایش مییابد و نه تعهدات بلندمدت پرداختهای متوالی اجاره که معمولاً ارقام بالایی از هزینه را تشکیل میدهد. این شیوه نمایش مورد پیشنهاد استانداردهای حسابداری اکثر کشورها در قالب تقسیم بندی اجارهها به عملیاتی و سرمایهای می‌باشد)؛ یک واحد تجاری فرعی یا وابسته (تحت عنوان جوینت ونچر و یا واحد تحقیق و توسعه) و یا یک بدهی احتمالی نظیر اعتبار اسنادی باشد. همچنین، تعهداتی نظیر فیوچر و فورواردها و تعهدات قراردادی بلندمدت و اوراق مشتقهای نظیر موارد فوق (به استثنای اوراق مشتقه مرتبط با سهام) از جمله مصداقهای یک تأمین مالی خارج از ترازنامه تلقی می شود. به طور ساده، عدم شناسایی بدهی مرتبط با یک قلم از دارایی های مورد استفاده و موجود یک شرکت می‌باشد. برخی از شرکتها بنا به ماهیت و نوع فعالیت ممکن است حجم زیادی از بدهی را در ترازنامه خود به نمایش نگذارند. یک مثال مؤسسات مالی است که به مدیریت دارایی ها و یا ارائه خدمات کارگزاری یک صاحبکار مشغول هستند. این مؤسسات اقلام دارایی تحت مدیریت خود را در صورتهای مالی غالباً به عنوان دارایی های تحت مدیریت خارج از ترازنامه مالی خود گزارش می‌کنند. بسیاری از اقلام خارج از ترازنامه تحت تأثیر نگاه مدیریت در خصوص پیشآمدها و نتایج احتمالی آتی قرار می‌گیرد و لذا، ممکن است به عنوان یک قلم خارج از ترازنامه گزارش شود. دلیل این موضوع نیز کمتر نشان دادن بدهیها در ترازنامه وارائه تصویری بهتر در خصوص وضعیت مالی شرکت می‌باشد. چرا که نسبت بدهی به حقوق صاحبان سهام و اهرم مالی پایینتر نمایش مییابد.
۲-۲-۱-۱ ابزارهای تأمین مالی برون ترازنامهای
به طور کلی می‌توان ۵ نوع از ابزارهای تأمین مالی را به شرح زیر به عنوان ابزارهای تأمین مالی برون ترازنامهای دانست:
۲-۲-۱-۱-۱ اجارههای عملیاتی
یکی از موارد بسیار رایج تأمین مالی خارج از ترازنامه، مورد اجارههای عملیاتی می‌باشد. چرا که در این روش به جای شناسایی یک بدهی و یک دارایی (نظیر اجاره سرمایهای) صرفاً به نمایش هزینه اجاره در صورت سود و زیان اکتفا می شود. این روش در استانداردهای گزارشگری مالی بین المللی و استانداردهای آمریکا در حال حاضر رایج بوده (در استاندارد ایران، شماره ۲۱ نیز همین روشها مورد قبول قرار گرفته است).
در اجارههای عملیاتی، مخاطرات و مزایای عمده ناشی از مالکیت دارایی به اجاره‌کننده منتقل نمی‌شود. بنابرین دارایی مورد اجاره توسط اجارهدهنده در ترازنامه منعکس و اجاره‌بها در طول دوره اجاره به عنوان درآمد شناسایی می‌شود. در اجاره عملیاتی برخلاف اجاره سرمایه ای، اجاره دهنده به حفظ دارایی در دفاتر خود ادامه میدهد. اجارهدهنده درآمد بهره و سود ندارد اما به طور ادواری نسبت به ثبت درآمد اجاره و همچنین مستهلک نمودن مورد اجاره اقدام می‌کند.اجاره کننده نیز باید مبالغ اجاره را بر مبنای خط مستقیم به عنوان هزینه اجاره شناسایی نماید.
