مبحث سوم- اجتماع علل و عوامل در ارتکاب رفتار مجرمانه
مطالب این مبحث در سه گفتار ارائه خواهد شد. در گفتار اول به اجتماع عوامل در عرض همدیگر پرداخته می‌شود، در گفتار دوم به اجتماع عوامل در طول همدیگر اشاره می‌شود و در گفتار سوم به اجتماع علل و عوامل طولی و عرضی خواهیم پرداخت.
گفتار اول- اجتماع علل موازی در ارتکاب رفتار مجرمانه
در مواردی که تأثیر هر عامل متوقف بر وجود عاملی دیگر نیست، بلکه هر یک از افعال صرف نظر از همراهی با عوامل دیگر بر وقوع جرم مؤثر هستند نتیجه حاصله مستند به همه عوامل بوده و شرکت در جرم محقق می‌گردد. در این صورت همزمانی تأثیر رفتار همه آن ها در حدوث جنایت شرط شده است، هرچند زمان ارتکاب رفتار هر یک مختلف باشد. (صادقی، ۱۳۸۶، ۸۵) چنانچه اجتماع موازی علل، ناظر به تأثیرگذاری مستقل هر علت در پیدایش صدمه جزای است، همان چیزی که در حقوق ایران در مقوله‌ی شرکت در جرم قرار دارد، چون اقدام شرکای جرم، تأثیر مشترک و مقارنی در پیدایش صدمه نهایی ایفا می‌کند و تأثیر کلی هر کدام مستقل از دیگری است. (طاهری‌نسب، ۱۳۸۸، ۳۹۷) بنابرین نظریه اجتماع علل موازی در ارتکاب رفتار مجرمانه ترجمان شرکت در جرم یا جنایت در حقوق ایران می‌باشد. که خود به سه دسته به شرح ذیل قابل تقسیم می‌باشد.
۱- اجتماع موازی مباشرین در ارتکاب رفتار مجرمانه
گاه ممکن است چند نفر با افعال متعدد مباشرت در جرم نموده و جنایت محصول مجموع افعال آنان تلقی گردد، به نحوی که رابطه علیت بین رفتار هر یک و جنایت حاصله ثابت باشند. در این صورت همه مرتکبین مشترکاً ضامن خواهند بود، مانند آنکه هر یک یا شیئی برنده قسمتی از بدن مجنی‌علیه را مجروح ساخته، موجب مرگ وی می‌شوند. در این مثال اگرچه مرگ برآیند سرایت آثار هر یک از جنایت‌های مذکور، اما اثر رفتار هر کدام از عاملین جراحت منوط به وجود عامل دیگر نشده است. (صادقی، ۱۳۸۶، ۸۵) بنابرین باید گفت ارتکاب جرم به نحو مباشرت می‌تواند به صورت‌های مختلف که پیش‌تر به آن اشاره شد ارتکاب یابد.
۲- اجتماع موازی مسببین در ارتکاب رفتار مجرمانه
گاه می‌شود که چند عامل در عرض یکدیگر بدون آنکه وجود یکی شرط تأثیر دیگری باشد، در وقوع جنایت مداخله نماید. به نحوی که جنایت ناشی از رفتار همه عوامل بوده باشد. به طوری که بین جنایت حاصله و یکایک افعال به تشخیص کارشناس رابطه علیت برقرار است. در این صورت نیز همه عوامل ضامن خواهند بود. مانند آنکه اولی غذای مجنی‌علیه را آلوده به سهم کند و دومی قهوه را، و مقتول در نتیجه تأثیر هر دو سهم فوت کند. (صادقی، ۱۳۸۶، ۸۶) بنابرین باید گفت آنچه در ایجاد مسئوولیت کیفری مرتکب حائز اهمیت است نحوه ارتکاب یا مداخله عامل در ارتکاب جرم نمی‌باشد بلکه آنچه در انتساب نتیجه مجرمانه به مرتکب مؤثر است، رفتار مجرمانه می‌باشد.
۳- اجتماع موازی مباشرین و مسببین در ارتکاب رفتار مجرمانه
در این فرض نیز افعال ارتکابی از سوی مباشر و مسبب در طول یکدیگر نیست، بلکه رابطه انتساب جنایت به رفتار هر یک ثابت است. مانند آنکه یکی به طور مستقیم جرحی بر مجنی‌علیه وارد کند و دیگری به نحوه غیرمستقیم غذای مسمومی نزد وی گذاشته و جنایت حاصله ناشی از اثر سم و جرح، هر دو، تشخیص گردد که هر دو ضامن خواهند بود. در این صورت نیز تأثیر فعل سم دادن متوقف بر جرح نیست، بلکه خود مستقیماً در مسمومیت مجنی‌علیه صرف نظر از شدت و ضعف آن مؤثر است، گرچه ممکن است وقوع مرگ در شرایطی منوط به وجود آثار جرح باشد. (صادقی، ۱۳۸۶، ۸۶) در واقع باید گفت که در فروض مذکور یعنی اجتماع مباشرین یا مسببین و یا اجتماع این دو ممکن است عاملین در ارتکاب رفتار واحد یا متعدد و مختلفی بر نتیجه واحد یا متعدد اجتماع کرده باشند.
گفتار دوم- اجتماع علل طولی در ارتکاب رفتار مجرمانه
گاه ممکن است عوامل متعدد و مختلفی به نحوی در وقوع جرم دخالت نمایند که تأثیر هر یک متوقف بر وجود عامل دیگری بوده و نتیجه جرم مستند به همه آن ها باشد. در این صورت در چگونگی تشخیص رابطه استناد تئوری‌های کاملاً متفاوت مطرح شده است. به نظر می‌رسد این تشتت آرای ناشی از برداشت‌های متغایری است که از فهم عرف در این رابطه وجود دارد، زیرا آنچه به عنوان یک ملاک کلی در احراز رابطه علیت و انتساب جنایت بیان شده صدق عرفی اسناد نتیجه به رفتار مرتکب است از این رو به مجرد حصول علم عادی بر وجود رابطه علیت در جنایت، ضمان مرتکب ثابت است. (صادقی، ۱۳۸۶، ۸۶) در واقع باید گفت اجتماع علل طولی همانند اجتماع علل موازی در ارتکاب رفتار مجرمانه به سه دسته، به شرح ذیل تقسیم می‌گردد.
۱- اجتماع طولی مباشرین در ارتکاب رفتار مجرمانه
در بعضی از موارد، چند مباشر در وقوع جرم به صورت طولی اجتماع می‌نمایند و موجب بروز این سؤال می‌گردد که کدام یک از علل باید به عنوان عامل مسئوول قلمداد کرد به عنوان مثال آقای (الف) با شلیک گلوگه صدمه شدیدی به آقای (ج) وارد می‌کند که این صدمه به نحو انفراد در زمان معینی موجب قتل مصدوم خواهد گردید و لیکن قبل از فوت مصدوم آقای (ب) با سلاح سرد اقدام به ایراد جراحت شدید به آقای (ج) می‌کند و آقای (ج) کشته می‌شود، پزشک قانونی جراحت اخیر را علت مرگ تشخیص می‌دهد در این مثال رفتار آقایان (الف) و (ب) به صورت طولی در وقوع قتل (ج) اجتماع نموده‌اند و سبب طرح این مسئله شده‌اند که آیا علت قتل اقدام آقای (الف) می‌باشد یا اقدام آقای (ب)؟ (صلحی، ۱۳۸۹، ۱۵۰) چنانچه مقنن در ماده ۳۷۱ قانون مجازات اسلامی فرض اجتماع طولی مباشرین در ارتکاب رفتار مجرمانه را پذیرفته، و مقرر می‌دارد: «هرگاه کسی آسیبی به شخصی وارد کند و بعد از آن دیگری او را به قتل برساند قاتل همان نفر دوم است اگرچه آسیب سابق به تنهایی موجب مرگ می‌گردید و اولی فقط به قصاص عضو محکوم می‌شود.»
۲- اجتماع طولی مسببین در ارتکاب رفتار مجرمانه
