فصل سوم
بررسی تناسب در سوره‌ها وآیات قرآن
. بررسی تناسب در سوره‌ها وآیات قرآن
تناسب در لغت
تناسب از مادّه نَسَبَ و از باب تفاعل است که داشتن پیوند میان دو یا چند چیز را دلالت می‌کند.[۲۰۴] و به مفهوم مقاربه و مشاکله است[۲۰۵] ونیز به‌هم نسبت داشتن، وجود نسبت و رابطه میان دوکس یا دو چیز، سازواری، موافقت و هماهنگی است.[۲۰۶]
زرکشی نیز معتقد است که مناسبت در لغت به معنای نزدیکی است و فلانی با فلانی مناسب است یعنی بدان نزدیک و همانند است. کلمه نسیب به معنای خویشاوند نزدیک از همین مادّه‌است مانند دو برادر یا پسر عمو و مانند آن…[۲۰۷]
تناسب در اصطلاح علوم قرآنی
علم تناسب و مناسبت در علوم قرآنی، از آنجا که به چگونگی ارتباط و پیوستگی سُوَر با ما بعد وماقبلشان و آیات با هم و با ما قبل و مابعد شان می‌پردازد از جایگاه خاصی برخوردار است ودانشمندان علوم قرآنی نیز به آن توجه نشان داده‌اند.ازجمله برخی معتقدند که:
مناسبت در آیات و مانند آن به معنی ربط دهنده بین آنها بر می‌گردد. عام باشد یا خاص عقلی یا حسّی، یا خیالی یا انواع دیگر علاقه‌ها و یا تلازم ذهنی مانند سبب و مسبب و علت و معلول و دو نظیر و دو ضدّ و
امثال اینها.[۲۰۸]
بنابراین در علوم قرآن، علم مناسبات، به ارتباط میان موضوعات یک آیه و پیوند میان دو یا چند آیه با هم و ارتباط یک سوره با سوره دیگر گفته مىشود. علم مناسبات در علوم قرآن از پیوستگىهاى ممکن میان موضوعات قرآن، در شکلهاى گوناگون آن بحث مىکند و پیوندهاى پنهان را نمایان مىسازد. بنابراین جایى که پیوستگى، قابل توجه نباشد و یا جایى که پیوند آشکار باشد، در علم مناسبت مورد توجه قرار نمىگیرد.
( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
برخی نیز پار از این هم فراتر گذاشته‌اند ومعتقدند که: ارتباط آیات قرآن با یکدیگر به حدی است که همچون یک کلمه، معانی آن منسجم و مبانی آن منتظم و علم بسیار ارزندهای است که خداوند به روی ما راهی بدان گشود، چون برای آن اهلی نیافتیم ناگزیر، بر آن مهر زده و بین خود و خدا داده و به وی برگرداندیم.[۲۰۹]
بقاعی که در خصوص این موضوع کتاب مستقل نوشته، معتقد است که علم مناسبت قرآن، دانشی است که بوسیله‌ان علل چنیش (ترتیب) آیات و سورشناخته می‌شودواین دانشی است که گویای اسرار بلاغی قرآن است چون ثمره آن اثبات سازگاری معانی با مقتضای حال مخاطبان است….[۲۱۰]
در کتب علوم قرآنی هرجا واژۀ اتساق وتناسق نیز بکار رود اشاره به بحث تناسب خواهد داشت.
با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی تناسب روشن گردید که منظور از تناسب: ارتباط و پیوستگی، هماهنگی، هم شکلی و نزدیکی در اجزای یک چیزاست و در این تحقیق به معنای خاص آن یعنی تناسب درآیات و سور قرآن خواهیم پرداخت.
تاریخچه و پیشینه‌ای از علم تناسب
علم تناسب بین آیات و سور که‌از جمله دل مشغولی‌های مهم مفسران و قرآن پژوهان در سده‌های واپسین است [۲۱۱]و مانند دیگر علوم در طول ادوار مختلف، موافقان و مخالفانی داشته‌است اگر چه برخی درباره آن کتاب
مستقلی هم نوشته‌اند[۲۱۲]
اما بدلیل ظرافتهای خاص و حساسیتهای ویژه‌ای که داشته کمتر به صورت مستقل مطرح شده‌است و بیشتر در لابلای بحثهای علوم قرآنی مورد توجه مفسران و دانش پژوهان علوم قرآنی قرار گرفته‌است.
شاید بر همین اساس است که برخی معتقدند: ارزش گوینده در آنچه که بیان می‌کند به واسطه همین علم شناخته می‌شود.[۲۱۳]
ظاهراً نخستین کسی که در مورد تناسب آیات به ظاهر غیر مرتبط ونیز مناسبت سوره‌های قرآن بحث نموده‌است، ابوبکر نیشابوری (م۳۲۴هـ ق)است.[۲۱۴] که به گفتۀ زرکشی و سیوطی عالمان بغداد را نیز به خاطر عدم توجه به بحث تناسب آیات مورد طعن و نکوهش قرار می‌داد.
بعد از ایشان ثعلبی (م ۴۲۷ هـ ق) با نوشتن کتاب «الکشف و البیان عن التفسیر القرآن» به‌این موضوع پرداخته‌است.
مرحوم طبرسی نیز در تفسیر مجمع البیان با مطرح کردن بحث « النظم » با تکیه براین موضوع به تفسیر آیات پرداخته‌است.[۲۱۵]
امام فخر رازی ( م ۶۰۶ هـ ق) نیز در کتاب خود بنام التفسیر الکبیر در این موضوع بسیار قلم فرسایی نموده‌است. از جمله اینکه از وی نقل شده‌است که: کسی که در لطائف نظم وبدایع ترتیب سورۀ بقره تأمل کند درمی‌یابد که قرآن همانگونه که‌از جهت فصاحت الفاظ وظرافت معانی معجزه‌است در نظم وترتیب آیات نیز معجزه‌است. وهم چنین وی اعتقاد دارد که بسیاری از لطائف قرآنی در تناسب میان آیات به ودیعت نهاده شده‌است ودر پرتو علم مناسبات آشکار خواهد شد.[۲۱۶]
علامه‌ابو جعفر بن زبیر(م ۷۰۸هـ) با نوشتن کتاب مستقلی در این زمینه بنام «البرهان فی مناسبه ترتیب القرآن » گام مهمی‌در این علم برداشته‌است.
بدر الدین زرکشی ( م ۷۹۴ هـ ق ) نیز در کتاب البرهان فی علوم القرآن به‌این بحث پرداخته‌است.
بعد از ایشان برهان الدین بقاعی (م ۸۸۵ هـ ق) با نوشتن کتاب ارزشمند نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور گام بزرگی در تبیین این علم برداشته‌است.
سیوطی نیز علاوه بر اینکه در بحث ۶۲ الاتقان به‌این موضوع پرداخته‌است، هم چنین کتاب مستقل، خواندنی، شیرین و در عین حال همراه با تکلف هایی که در ایجاد تناسب در آن راه یافته بنام تناسق الدّرر فی تناسب السّور نوشته و در آن به تبیین و توضیح چگونگی پیوند محتوایی سوره‌ها با هم پرداخته‌است.[۲۱۷]
وی هم چنین در کتاب« مراصدالمطالع فی تناسب المقاطع و المطالع» به پیوندهای محتوایی بین آغاز و فرجام سوره‌ها پرداخته‌است و با نوشتن کتاب قطف الازهار فی کشف الاسرار نشان داده‌است که آیات در سوره‌ها و نیز سوره‌ها به لحاظ محتوی با هم در پیوندی استوار هستند.[۲۱۸]
در سالهای اخیر نیز عده‌ای از قرآن پژوهان و مفسران به‌این موضوع پرداخته‌اند و برخی حتی محور تفسیری خود را همین موضوع قرار داده‌اند.در آغاز قرن ۱۴ محمد عبده دردرسهای تفسیری خود( تفسیرالمنار) بحث و حدت موضوعی در سور قرآن را مطرح می‌کند.
احمد مصطفی مراغی در تفسیر المراغی، و سعید حوّی در الاساس فی التفسیر، دکتر محمد عبدالله درّاز در «المدخل الی القرآن الکریم» و «النباء العظیم»، دکتر محمود شحاته در اهداف سور القرآن و مقاصدها ومحمد محمود حجازی در التفسیر الواضح، صبحی صالح در مباحث فی علوم القرآن، مناع القطان در مباحث فی علوم القرآن، مصطفی مسلم در مباحث فی التفسیر الموضوعی، عبد العلی بازرگان در نظم قرآن، آیت اله معرفت در التمهید فی علوم القرآن، عبد‌الهادی فقهی‌زاده در پژوهشی در نظم قرآن، عباس همامی‌در چهرۀ زیبای قرآن، سید محمد علی ایازی در چهرۀ پیوستۀ قرآن، محمد خامه گر در ساختار هندسی سوره‌های قرآن و… علامه طباطبائی در تفسیر ارزشمند المیزان و بالاخره سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن به‌این موضوع پرداخته‌اند که در ادامه به بررسی دو تفسیر اخیر می‌پردازیم.[۲۱۹]
.ضرورت و اهمیت پرداختن به علم تناسب
از آنجا که برای فهم وتجزیه وتحلیل نظرات کسی بهترین راه این است که‌همۀ سخنان او را که در آن زمینه مطرح کرده‌است مطالعه نماییم تا بتوانیم به مقصود ودیدگا‌هایشان پی ببریم، آیات قرآن که به مراتب پیچیده تر و از مضامین بالایی برخوردار هستند ایجاب می‌کند که آنها را در ارتباط با هم وبه صورت یک مجموعه منظم نگاه کنیم تا بتوانیم به مقصود ومنظور دقیق آیات پی ببریم وگرنه بی راهه خواهیم رفت. بطور مثال مفاهیم متنوع ومتفاوتی از قبیل، انسان شناسی، خدا شناسی، پیامبر شناسی و…. وجود دارد که آیات مربوط به آنها در یک جا جمع نیستند، بلکه در سرتاسر قرآن پراکنده می‌باشند و به‌همین دلیل کسی بهتر می‌تواند به عمق این مفاهیم قرآنی برسد که بر تمامی‌آیات مربوطه مسلط باشد وآنهارا در کنار هم و با هم تفسیر نماید.
شاید این سئوال پیش آید که بحث از علم تناسب آیات چه ضرورتی دارد؟ و چه دلایلی موجب اهمیت این علم شده‌است ؟
در پاسخ می‌توان گفت که: علاوه بر مورد فوق از آنجایی که علم تناسب، علمی‌است پر جاذبه و دل انگیز و همراه با نکات قرآن شناختی و تفسیری، اما بنا به دلایلی بحث از آن ضروری می کند. از جمله:
ردّ اتّهام و شبهه تحریف و جابجایی آیات قرآن
با توجّه به‌اینکه قرآن دارای موضوعات گسترده و متنوع بوده و گاهی در بین بیان یک موضوع از موضوعات جزئی و کوچکتر نیز بحث شده‌است بعضی را عقیده بر این است که آیات قرآن آشفته و در هم ریخته است و از انسجام و وحدت برخوردار نیست اما با کمک این علم می‌توان استدلال کرد که نه تنها در قرآن آشفتگی و بی‌نظمی وجود ندارد بلکه سر تاسر قرآن دارای انسجام و هماهنگی است و این تصوّر غلط به ناآگاهی و عدم تسلط افراد به کل قرآن بر‌می‌گردد به‌همین دلیل برخی معتقدند که: این شبهه که تلاش می‌کند به مسلمانان بفهماند که کتاب الهی از سطح کتابهای بشر پایین تر است، شبه بسیار خطرناکی است. [۲۲۰]
دفاع ازاصول اعتقادی شیعه درسایۀ پرداختن به تناسب آیات
در قرآن، آیاتی وجود دارد که بیانگر اصول عقیدتی شیعه هستند (آیات تبلیغ، اکمال دین، تطهیر، ولایت) امّا گروهی از مفسران اهل سنت بدون توجه به‌ارتباط و تناسب آیات و نیز شان نزول آنها به تفسیر آیات پرداخته‌اند که‌البته با تشریح ارتباط این آیات با آیات دیگر می‌توان به‌اثبات اصول اعتقادی شیعه پرداخت.[۲۲۱] وما در بحثهای آینده به تفصیل به‌این دسته‌از آیات خواهیم پرداخت.
فواید علم تناسب
یکی دیگر از بحث های مربوط به علم تناسب مانند همۀ علوم دیگر بحث از فوایدی است که‌از آن مترتب است و از نظر دانشمندان اسلامی دور نمانده است و فوایدی را برای آن مطرح کرده‌اند.
از جمله سیوطی معتقد است فایده بحث مناسبت عبارت است از: اجزای کلام را دست به گردن یکدیگر قرار دادن تا ارتباط میان آنها قوی شود و تالیف اجزای سخن همانند ساختمانی محکم که اجزای آن هماهنگ است، گردد.[۲۲۲]
سعید حوی اثبات برخی نظریات علوم قرآنی، مانند توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها را از فواید آن دانسته‌است. [۲۲۳]ودیگری نیز معتقد است که علم مناسبت وکشف ارتباط آیات در بسیاری موارد مفسّر را از پرداختن به سبب نزول بی نیاز خواهد کرد.[۲۲۴] و اما دیگرفوایدی که برای این علم برشمرده‌اند را بطور خلاصه‌اشاره می‌کنیم:
کمک به فهم قرآن و تفسیر
نخستین و شاید مهمترین فایده علم مناسبت کمک به فهم قرآن و تفسیر آن است مفسرانی که به این علم
