۳- دستهای که فقط راسخان در علم میتوانند از آن آگاه شوند.
سپس دربارهی آیهی ۷ از سورهی آل عمران، هر دو صورت، یعنی وقف پس از جملهی (وَ مَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ)، و وصل آن به جملهی (وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ) را بر اساس دسته بندی یاد شده، جایز دانسته است.»[۲۹۴]
۳-۶-۱-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیتالله معرفت[۲۹۵]
واو در این آیه عاطفه میباشد. اگر فرض شود، در قرآن آیاتی وجود داشته باشد، که آحاد مسلمانان، و علماء و دانشمندان، و امامان% و پیغمبر گرامی۲ تماماً از محتوای آن آگاهی نداشته باشند، حتماً مقام حکمت الهی، زیر سؤال میرود؛ چگونه است کتابی که به عنوان هدایت بشر، برای ابدیت نازل گردیده، مواضع ابهامی داشته باشد که هیچ کس، حتی رسول اکرم۲ به کشف آن دسترسی نداشته باشد. قطعاً این فرضیهی محالی است، و از دیدگاه حکمت باری تعالی، کاملاً به دور میباشد.
در پاسخ به آنچه در رابطه با استینافی بودن «واو» ارائه شده، از نکات زیر نباید غفلت ورزید:
۱- (أَمَّا) ـ که حرف تفصیل است ـ لزومی ندارد حتماً عدل دیگر آورده شود، زیرا موقعی که با آوردن یکی از دو عدل، عدل دیگر روشن است، نیازی به آوردن ندارد، «و حذف ما یعلم جائز». مخصوصاً در کلام عرب، به ویژه قرآن کریم، ایجاز در حذف، کمال مطلوبیت را دارد. و نظر دیگر این است که احیاناً، عدلی نیاز ندارد تا مذکور افتد، یا مقدر باشد .چنانچه در هجو قبیلهای از بنیعبدشمس که فرار را برقرار ترجیح داده بودند، شاعر گوید: فأما القتال، لا قتال لدیکم و لکن سیرا فی عراض المواکب.
۲- علاوه، عنوان (الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ)، نمیتواند عدل (فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ) باشد، زیرا هیچگونه تقابلی بین این دو عنوان وجود ندارد. در مقابل کسانی که طبعی آشفته و قلبی واژگون دارند، کسانی میباشند که طبعی سالم و دلی آرام، در اختیار دارند. و در مقابل دانشمندان و پویندگان علم حقیقی، جاهلان و وازدگان دانش قرار دارند؛ لذا دو عنوان فوق نمیتواند عدل یکدیگر باشند.
۳- اضافه بر این، از باب «تناسب حکم و موضوع» بایستی، خبری که بر عنوان (الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ) مترتب میگردد، متناسب با مقام علم و دانش باشد. لذا اگر مقصود آن باشد که (الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ)، ندانسته سر تسلیم فرود میآورند، لازم بود که در عنوان موضوع، خلوص در ایمان مطرح گردد، زیرا مقتضای ایمان پاک، تسلیم محض است؛ ولی مقتضای علم و دانش، پویایی و فحص است؛ تا چیزی را نداند و نفهمد تسلیم نگردد. خلاصه، تناسب حکم و موضوع، ایجاب میکند که اخبار از این عنوان بلند و والا، چیزی متناسب با دانستنیها باشد، نه با نادانستنی.
۴- و اما دربارهی اینکه چرا رسولالله ۲را از گروه (الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ)، جدا نساخته؟ باید گفت: چرا جدا بسازد؟! آیا چون در برخی آیات جدا ساخته، لازمهاش آن است که در همه جا جدا سازد؟! این «التزام بما لا یلزم» است. و هیچ موجبی ندارد. در بسیاری از موارد، که عناوینی به گونهی گروهی، مورد ستایش قرار گرفته، رسول اکرم۲ در جمع گروه قرار گرفته و جدا نگردیده: مثلاً در آیهی ۱۸ از سورهی آل عمران میخوانیم: (شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَهُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمَاً بِالْقِسْطِ… )که در این آیه قطعاً، رسول اکرم۲ در زمرهی ارباب علم و شهادت دهندگان به وحدانیت حق تعالی میباشد. آیاتی از این قبیل بسیار است، که افرادی بهطور گروهی، مورد ستایش قرار گرفتهاند و پیغمبر گرامی۲ نیز در جمع آنان حضور داشته، شمع محفل بوده است.
۵- جملهی (یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ) در موضع حال قرار گرفته، و این حالت ـ که حاکی از ایمان ثابت است ـ موجب گردیده تا موضع حکمت الهی را در نظر بگیرند، و برای رسیدن به حقایق نهفته، در پس آیات متشابهه، پیجور شوند. زیرا در سایهی علم و دانش، استوار بوده و مضطرب نمیگردند، و در مقابل آیات متشابهه نگران نمیشوند، و چنین میاندیشند که آیات متشابهه، از منبعی صادر گشته که آیات محکمه نشأت گرفتهاند. پس باید در پس پرده چیزهایی باشد، که ظاهر لفظ نمودار آن نیست؛ و از همین نقطهی حساس، حرکت تحقیق و پویا شدن آغاز میگردد؛ و عاقبت، جوینده یابنده است. پس این جملهی الحاقی، نمایانگر نقطهی آغاز حرکت، به سوی دانستنیها است، و از این راه، راسخون در علم، به تأویل آیات متشابهه، پی میبرند.
۶- جملهی حالیه، اگر با فعل مضارع مثبت آغاز شود، از «واو» خالی میباشد. ابنمالک گوید: «و ذات بدء به مضارع ثبت حوت ضمیرا و من الواو خلت».
۷- آیتالله معرفت در پایان متذکر شدهاند که: حتی اگر جملهی (وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ) را مستأنفه بدانیم، مدلول آیه آن نخواهد بود که باب علم به تأویل در متشابهات قرآن، به روی همگان بسته است. زیرا حصر در عبارت (وَ مَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ) اضافی است، و جنبهی منفی آن مقصود میباشد، مانند «لا حکم إلا لله»، «لا مؤثر فی الوجود إلا الله»، «لا یعلم الغیب إلا الله» و غیره که مقصود، نفی صفت از دیگران است، و انحصار آن در راستایی است که به خدا منتهی میشود. لذا در آیات: (عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ… )(جن/۲۷-۲۶)، تهافتی وجود ندارد، و با «لا یعلم الغیب الا الله» منافاتی نخواهد داشت.
۳-۶-۲-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیتالله جوادی آملی
۳-۶-۲-۱-«واو» عطف یا استیناف[۲۹۶]
اگر حرف «واو» در (و الرَّاسِخُون) برای عطف باشد، کلمهی (و الرَّاسِخُون) به (الله) عطف میشود، در نتیجه تأویل قرآن را جز خدا و راسخان در علم، کسی نمیداند؛ ولی چنانچه «واو» استینافی باشد، پس از آن، جمله از نو آغاز و آیه چنین معنا میشود که «و راسخان در علم میگویند ما به آن ایمان آوردیم؛ همه از نزد خداست»، در نتیجه راسخان به تأویل قرآن عالم نیستند و به مدد روایات معتبر موجود و برهان قطعی، آگاهی اهلبیت% از تأویل ثابت شود، بنابراین پیآمد استینافی دانستن «واو»، حصر علمِ به تأویل نسبت به خداست؛ ضمن اینکه با نظم آیه نیز سازگارتر است. اگر کسی راسخان در علم را آگاه از تأویل قرآن ندانست (مانند برخی از اهل اسلام)، ناگزیر باید «واو» را استینافی بداند؛ امّا چنانچه راسخان در علم و عترت طاهره % را عالم به تأویل دانست، میتواند «واو» را عطفی یا استینافی بداند؛ و در همان حال که واو را استینافی میداند میتواند به استناد دلیل عقلی و نقلی معتبر، راسخان در علم را آگاه از تأویل بداند.
«امامیّه» ادلّهای بر عاطفه بودن «واو» آوردهاند[۲۹۷] و «اهل سنّت» نیز که معتقدند علم به تأویل را جز خدا نمیداند، ادلهای بر استینافی بودن آن ذکر کردهاند.[۲۹۸] نزد امامیّه، بیتردید عترت طاهره% به کنه تنزیل و تأویل قرآن عالماند، پس این بحث ثمرهای عملی ندارد؛ امّا پیش اهل سنت نتایج فراوانی دارد، از این رو بر استینافی بودن «واو» اصرار میورزند.
آیا شاهدی بر عطفی بودن «واو» هست، تا همانگونه که عالِم بودن عترت طاهره% از دیگر ادلّه ثابت میشود، از این آیه نیز به دست آید؛ یا شاهد لفظی بر عاطفه بودن آن نیست؟ عاطفه نبودن «واو» در این آیه به اتقان ادلهی دیگر آسیبی نمیرساند؛ لیکن مفادشان مخصّص یا مقیّد منفصلی است بر حصر آیه که در تفسیر آیه سهم ندارد، مگر روایتی ظهور کامل داشته باشد که (و الرَّاسِخون) عطف بر (الله) است که خود قرینهی بیرونی تفسیر میشود. احتیاج قرآن در تبیین خطوط فرعی مدالیل خود، نظیر تقییدِ اطلاق، تخصیصِ عموم و …، منافی استقلال آن در خطوط اصلی نیست..
کسانی که علم به «تأویل» را ویژهی خدای سبحان میدانند نمیتوانند آن بحث کلامی را با تفسیر درآمیزند و آن را دلیلی بر استینافی بودن «واو» قلمداد کنند، مگر آن را دلیل لبّی متصل یا منفصل دانسته و به استنادش عاطفه بودن «واو» را نفی کنند.
هر چند انسانهای کامل معصوم۸ بالإصاله و شاگردان مکتب آن ذوات قدسی (در حدّ خود) بالتبع عالم به تأویلاند و این مطلب سامی با ادلهی متقن دیگر ثابت شده است، ظاهر آیهی مورد بحث نیز استینافی بودن «واو» است نه عطف و تشریک، زیرا در آیهی مورد بحث دو تقسیم مطرح هست که هر یک دارای دو قسم است و بنابر استینافِ حرف «واو»، اَضلاع متقابل هر یک از دو قسم روشن است؛ ولی اگر آن را عاطفه بدانیم اضلاع تقسیم دوم هماهنگ نخواهند بود.
توضیح آنکه تقسیم اول به لحاظ آیات قرآن است: (مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ) که در آن، دو ضلع متقابل آن مذکور و روشن است و تقسیم دوم به لحاظ افراد امّت در برابر آن است: (فَأمَّا الَّذینَ فی قُلوبِهِم زَیغٌ… و الرَّاسِخُونَ فِی العِلم…) که در این فرض، دو ضلع متقابل آن مذکور و معلوماند؛ ولی اگر حرف «واو» عاطفه باشد، ضلع دوم تقسیم دوم مذکور نیست، هر چند میتوان آن را با شواهد فهمید.
برای ترجیح عطف بر استیناف شاید گفته شود تناسب حکم و موضوع و مناسبت نزدیک بین مسندٌ الیه و مسند ایجاب میکند که اگر عنوان علما، راسخون در علم و نظایر آن مطرح شده است، مسند علمی به آن اسناد داده شود؛ نه کار غیر علمی مانند ایمان اعماگونه (کورکورانه) یا عامیانه. رعایت تناسب مذکور ایجاب میکند که راسخون در علم، معطوف بر الله و مسند الیهِ (یَعلَم) باشد.
لازم است عنایت شود که اسناد معرفت یا ایمان عارفانه، قول محققانه و فعل آگاهانه به علما و راسخان در علم و مانند آن، هم حافظ تناسب مزبور است و هم در قرآن حکیم واقع شده است؛ مانند: (لَّـکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ… )(نساء/۱۶۲)، (…قَالَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَالْسُّوءَ عَلَى الْکَافِرِینَ )(نحل/۲۷)، (…إِنَّ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ مِن قَبْلِهِ إِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلأَذْقَانِ سُجَّدًا )(اسراء/۱۰۷)، (وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ… )(قصص/۸۰) و (…إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء… )(فاطر/۲۸)، که در همهی این موارد و نظایر آن، ایمان و قول و فعل آگاهانه به عالمان اسناد داده شده است و در آیهی مورد بحث نیز سخن محققانه و ایمان آگاهانه، به راسخان در علم اسناد دارد؛ نه اعماگونه یا عامیانه؛ همچنین آیه نیایشهای محققانه را به آنان نسبت میدهد.
۳-۶-۲-۲-عملکرد راسخان در علم دربارهی متشابهات
«در مقابل بیماردلان منحرف: (الَّذینَ فی قُلوبِهِم زَیغ)، «راسخانِ در علم» هستند که قلبی سلیم و دور از اعوجاج و انحراف دارند. اینان در علم رسوخ کرده و تابع نور آناند و نور علم چنان بر جان آنان پرتو افکنده که جایی برای هیچ شک و شبههای نگذاشته است و علم ایشان به محکمات، از بیثباتی و تزلزل به دور است. آنها به محکمات ایمان میآورند و از آن پیروی و به آن عمل میکنند و ضمن ایمان به آیات متشابه با سرمایهی علم راسخشان به دل خویش اضطرابی راه نمیدهند و در برابر آنها توقف میکنند.
فعل مضارع (یَقولون) سیرهی مستمر آنان را بیان میکند؛ آنان پیوسته میگویند که (آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِن عِندِ رَبِّنا). کلمهی (رَبِّنا) در دو آیهی آینده نیز سخنِ راسخانِ در علم است؛ یعنی راسخان در علم، طبق آن دو آیه، هماره چنین منطقی دارند که از خدا رسوخ ایمان و ایمان راسخ میخواهند. ممکن است برخی در علم غوطهور باشند؛ ولی سرانجام تشنه بمیرند؛ مانند کسی که در همهی عمر مسافران را به مقصد میرساند؛ امّا خود همیشه در بیابان و بین راه است و در پایان، در غربت میمیرد.
راسخان در علم چون علم و ایمان در آنها رسوخ کرده است، (آمَنّا …) میگویند و میدانند که علم و ایمانشان در معرض خطر است و به همان دلیل که روزی فاقد آن بودند، شاید در آینده هم از ایشان گرفته شود، از این رو دائماً به خدای سبحان پناه میبرند.
نکته: ۱٫ انسان به هر اندازه از حس و امور حسی، دور و به عقل نزدیکتر شود و مبانی صحیح فکری پیدا کند تا موارد حسی را بر عهدهی عقل تجربی و موارد عقلی را در دست عقل تجریدی قرار دهد، تشابه آیات برای او کمتر میگردد.
-
- شیوهی راسخان در علم در برابر «محکمات»، اطاعت و قیام و حرکت است و در مقابلِ «متشابهات»، سکوت؛ بر خلاف بیماردلان که در برابر «محکمات» به جای قیام و حرکت میایستند: (وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَهٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَهٌ مُّحْکَمَهٌ وَذُکِرَ فِیهَا الْقِتَالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ )(محمد/۲۰)، و در برابر «متشابهات» که جای توقف است، فتنه را میکاوند.
-
- به قرینهی «تقابل»، راسخان در علم دارای قلبی سالم و طاهرند، از این رو «متشابهات» را به «محکمات» بازمیگردانند.»[۲۹۹]
دیدگاه دو دانشمند در ارتباط با نوع «واو» در آیه متفاوت است، اما به نظر میرسد بنابر دلایل مطروحه از سوی آیتالله جوادی آملی، استینافی دانستن «واو»، مانع از عالم به تأویل بودن راسخان در علم نباشد، چه اینکه این مسأله با ادلهی محکم دیگر به اثبات خواهد رسید.
۳-۷-حکمت وجود آیات متشابه در قرآن
وجود دو دسته از آیات، یعنی محکم و متشابه در قرآن قطعی است. هر چند علامه طباطبایی۶ در المیزان ذیل آیهی هفتم از سورهی آل عمران، معتقد است که حروف مقطعه، دستهی سوم است. خداوند متعال از تقسیمبندی آیات به محکم و متشابه به صراحت و روشنی سخن گفته است.
پس از فهم ودرک این مطلب که دو بخش از آیات در قرآن کریم وجود دارد، یک سؤال اساسی این است: اسرار وجود آیات متشابه در قرآن چه چیزهایی میتواند باشد؟ با اینکه قرآن کتاب هدایت، سراسر نور، معجزهی بیبدیل و دارای استواری خاصی میباشد، چرا بعضی از آن متشابهاتند؟ طوریکه زمینهی سوء استفادهی فتنه انگیزان را فراهم ساخته است؟ فلسفه وجودی این دسته از آیات چیست؟ راجع به تبیین راز یا رازهای آیات متشابه (که یکی از مشکلترین مباحث علوم قرآنی است) پاسخهایی توسط مفسران و متخصصان علوم قرآنی ارائه شده است، از جمله:
۱- به کار انداختن افکار (فعالیت عقلانی)
«یکی از اسرار وجود آیات متشابه در قرآن، به کار انداختن افکار، اندیشهها و به وجود آوردن جنبش و نهضت فکری در مردم است».[۳۰۰] «اگر همهی مطالب قرآن صریح میبود، متفکران گوناگون را جذب نمیکرد، چون صراحت بیان گاهی رنجش خاطر و راندن افراد ژرفاندیش را در پی دارد.»[۳۰۱]
۲- محدودیت الفاظ و عبارات دنیایی
«یکی از فلسفههای ذکر شده برای وجود آیات متشابه در قرآن، محدودیت الفاظ دنیایی در برابر معناهای فراسوی مادی است. آیات مانند: (…یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ… )(فتح/۱۰)، (الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى )(طه/۵)، و (إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَهٌ )(قیامت/۲۳)، چون متشکل از الفاظ و عبارتهای متداول در زبان عربی است، از طرفی مسائل مربوط به خداوند، یک امر فرامادی هستند، این مسأله، سبب یا راز وجود آیات متشابه به حساب میآید.»[۳۰۲]
۳- نیاز شدید مردم به پیغمبر اسلام۲ و ائمه%
وجود اینگونه آیات در قرآن، نیاز شدید مردم را به پیشوایان الهی و اوصیای او روشن میسازد، و سبب میشود مردم به حکم نیاز علمی، به سراغ آنها بروند و رهبری آنان را عملاً به رسمیت بشناسند.
در نقد این جواب و استدلال گفته شده: «بدون تردید ائمهی هدی% مرجع حقیقی حل آیات متشابهاند. زیرا آنان با توانایی بالای علمی خود، مرجع تأویل متشابهات به محکمات هستند. یعنی همانطوری که متشابهات را معنی و تأویل مینمایند، محکمات را نیز تفسیر و تبیین مینمایند. ثانیاً اگر اشتمال قرآن بر تشابه برای حفظ پیوند مردم با ائمه% میبود، نباید در روایات نیز متشابهات باشد در حالیکه هست.»[۳۰۳]
۴- جذب مخالفان
هر فردی طبعاً دوست دارد با مطالبی روبهرو شود که با عقیدهی وی موافق است و از روبهرو شدن با مطالب مخالف فکرش بیزار است. بنابراین اگر به فردی که عقیدهی باطلی دارد، و گفته شود که عقیدهی شما باطل است، آن فرد گریزان میشود، ولی اگر طوری سخن گفته شود که او احتمال بدهد به نفع اوست، موجب جذب او خواهد شد. بر این اساس وجود آیات متشابه، سبب جذب صاحبان مذاهب گوناگون میشود و هر یک در فهم آن قسم از آیات میکوشد. و با تأمل و دستیابی به آیات محکم، آیات متشابه تفسیر شده و کسانی که مذهب باطلی دارند دست از باطل کشیده و به حق میرسند.[۳۰۴]
۵- اختبار و آزمایش مؤمنان