جدول ۲-۱ : تئوریهای اصلی مکان یابی[۱]
نظریه
سال
ایده اصلی
شافل
(مدل جاذبه)
۱۸۷۸
P,D بیانگر مسافت و جمعیت می‌باشد.
لانهارد
۱۸۸۲
حداقل سازی مجموع هزینه های حمل و نقل
آلفرد وبر
۱۹۰۹
حداقل سازی هزینه ها با توجه به عوامل حمل و نقل و نیروی کار و تجمع گرایی صنعتی
تئوری کریستالر
۱۹۲۰
توجه به عامل تقاضا و مسافت مشخصی برای مصرف کنندگان به میزان تمایل آنان
اسمیت
۱۹۲۷
با بهره گرفتن از خطوط هم هزینه ، منحنی هزینه و منحنی درآمد مکان بهینه را تعیین نمود
پالاندر
۱۹۳۵
رابطه بین هزینه حمل و نقل و بعد مسافت را مورد توجه قرار داد. به تفاوت نرخ حمل و نقل هم توجه کرد
ادگار هوور
۱۹۳۷
رابطه میان قیمت و میزان دسترسی به بازار را مورد توجه قرار داد
رنر
۱۹۴۷
دسته بندی صنایع بر اساس میزان اهمیت هر یک از عوامل – دسته بندی صنایع بر اساس ضابطه های مکان یابی
آگوشت لوچ
۱۹۴۰
توجه به عامل تقاضا و تاثیر آن در مکان یابی
شادونت
۱۹۵۴
توجه به سه عامل توزیع جمعیت/ عرضه نیروی کار/ مواد اولیه در مکان یابی صنایع
هیچکاک
۱۹۵۵
حداقل سازی هزینه حمل و نقل در شرایطی که چندین بازار وجود دارد
گرینهات
۱۹۵۶
مکان یابی در نقطه ای که منحنی های هزینه و درآمد بیشترین فاصله را از یکدیگر دارند
والتر ایزارد
۱۹۶۷
توجه به تمایلات منطقی در مکان یابی صنایع با بررسی و تشریح ویژگی های صنایع
راوسترون
۱۹۶۸
توجه به سه بعد محدودیت طبیعی / اقتصادی / توانایی کاربرد اطلاعات
پرو
۱۹۷۷
توجه به دو مقوله میزان کیفیت دسترسی به اطلاعات و توانایی کاربرد اطلاعات
ویلسون
۱۹۷۷
توجه به عوامل رقابتی و استراتژیک در مکان یابی صنایع
روستو
۱۹۸۰
توجه به چرخه تولید و ارتباط آن با اهمیت هر یک از عوامل
وبر
۱۹۸۴
توجه به تاثیر مقوله عدم اطمینان در مکان یابی صنایع
۲-۲-۳- مدلهای مکان یابی
به طور کلی مدلهای محاسباتی، از متغیرها، ثابتهای عددی و الگوریتمها و با روشهای محاسبه تشکیل شده‌اند سادهترین مدلها در جغرافیای اقتصادی، مدلهای مربوط به محاسبه تعیین مکان بهینه در چارچوب نظریهای حداقل هزینه هستند. چنانچه در فرایند تولید تنها دو عامل سرمایه © و نیروی کار (l) مشارکت داشته باشند و مقادیر مورد نیاز از هر یک از ملزومات تولید و هزینه های دریافت هرواحد از این عوامل به ترتیب (Uc) و (Ul) و (QL) و (Qc) در نظر گرفته شوند در این نوع صورت مدل محاسباتی (۲-۱) صادق خواهد بود :
(۲-۱)
(
TC = Qc.Uc + Ql.Ul
Qc : هزینه دستمزد هر واحد نیروی کار
QL : سرمایه
Uc : هزینه دریافت هر واحد نیروی کار
Ul : هزینه دریافت هر واحد سرمایه
بدین ترتیب مکان بهینه با توجه به تنوع مکانهای جایگزین و ترکیب متنوع عوامل تولید، مکانی خواهد بود که در آن بر اساس مدل محاسباتی ذکر شده هزینه های کلی با حداقل میزان ممکن برآورد گردد. مدلها همواره جنبه محاسباتی ندارند بلکه در مواردی به صورت شماتیک نیز نشان داده می شود.
نمایش شماتیک مدل حداقل هزینه با توجه به داده ها و ملزومات و متغیرها مطابق شکل ۲-۱ است :
ستاده ها
داده ها
Q
TC
پارامترها QL,QC
متغیرها Uc,Ul
مکان حداقل هزینه
U
شکل ۲-۱ : نمایش شماتیک مدل حداقل هزینه
نمونه دیگر مدلهای ساده مکان یابی، مدل اسمیت در ارتباط با تعیین وزن و تراکم صنایع است. بر اساس این مدل (مدل ۲-۲) وزن هر صنعت در هر ناحیه رابطه مستقیم با میزان دسترسی به نیروی (L) و اندازه بازار محلی (M) دارد.
X = a + bL + cm
(۲-۲)
X: وزن و یا تراکم صنعتی در یک ناحیه L: شاخص دسترسی به نیروی کار
a,b,c : ضرایب ثابت m : شاخص اندازه بازار محلی
اساس این مدل همبستگی چند متغیره است که با توجه به اندازه ضرایب a,b,c مناسب‌ترین خط همبستگی بگونهای که بیشترین نقاط و مشاهدات را دربرگیرند و کمترین باقی مانده را عرضه دارد ترسیم می شود (عزیزی،۱۳۸۸).
۲-۲-۳-۱- انواع مدلهای ریاضی مکان یابی
انواع مدلهای ریاضی مکان یابی در جدول ۲-۲ آورده شده است :
جدول ۲-۲ : مدلهای ریاضی مکان یابی[۲]
مدل ریاضی
حالت مدل
نوع تابع
کاربرد ویژه
ارزشدهی به عوامل کیفی
ایستاتیک/کیفی/غیرخطی
حداکثر کردن ارزش
مکان یابی طرح و پروژه های ملی
برنامه ریزی عدد صحیح (تخصیص)
ایستاتیک / کمی
حداقل کردن هزینه حمل و نقل
هنگامی که محل استقرار تجهیزات مکانهای مشخصی هستند و ارتباط فقط بین وسایل جدید و تسهیلات موجود برقرار است به کار میرود همچنین جانمایی کالا در انبار
مکان یابی با حداقل هزینه
ایستاتیک/کمی
/قطعی
حداقل کردن هزینه کل
اگر علاوه بر تعیین محل تسهیلات لازم را نیز بخواهیم تعیین کنیم این مدل کاربرد دارد
مدل افرویسمن وری
استاتیک/کمی
/قطعی
حداقل کردن هزینه کل
وقتی بخواهیم مدل غلاوه بر تعیین محل وسایل، تعداد بهینه لازم را نیز تعیین کند.
مدل پوشش دادن
استاتیک/کمی
/قطعی
حداقل کردن هزینه استقرار
احداث مراکز ایمنی و آتشنشانی، مراکز درمانی و پلیس،بانک از کاربردهای این مدلها میباشند.
تخصیص مضاعف
استاتیک / کمی/ قطعی
حداقل کردن هزینه کل
وقتی علاوه بر ارتباط تسهیلات جدید و قدیم بین خود تسهبلات جدید هم ارتباط وجود دارد بیشتر جابجایی وسایل و تجهیزات درون کارخانهای به کار میرود
مدلهای جاذبه
استاتیک/کمی
