مراتع دارای طرح مرتعداری هستند که پس از ممیزی شدن جهت حفاظت، احیاء، اصلاح، توسعه و بهره برداری پایدار،در آنها طرح مرتعداری تهیه و اجرا میگردد. در این قسمت، به دلیل اهمیت طرحهای مذکور به معرفی و سابقۀ تاریخی آن میپردازیم.
۲-۲-۱- مراتع دارای طرح مرتعداری
بر طبق تعریف، طرح مرتعداری برنامه مدونی است که کلیه روشهای مدیریتی لازم در رابطه با حفظ، احیاء و توسعه بهرهبردارای صحیح از مراتع به منظور داشتن تولیدات مستمر در آن مشخص شده باشد (۲). به عبارت دیگر برنامه مدونی است که مجری طرح با اجرای آن حداکثر علوفه را تولید کند. این تولید به گونه ای برنامه ریزی می شود که به صورت مستمر بوده، به آب و خاک منطقه نیز آسیبی نمی‌رساند. طرح مرتعداری قرارداد دو جانبهای است میان سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری به نمایندگی از سوی دولت و مجری طرح که غالباً دامداران و مرتعداران همان منطقه هستند که به صورت ۳۰ ساله در محضرها منعقد می شود و در صورت رعایت کلیه برنامه های پیش بینی شده در طرح و موافقت سازمان، در پایان ۳۰ سال نیز قابل تمدید و واگذاری به وارثان است (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
در هر طرح مرتعداری، اوضاع طبیعی منطقه شامل محل، موقعیت، مساحت، شرایط آب و هوایی، وضعیت خاک، وضعیت توپوگرافی و پوشش گیاهی (شناسایی گیاهان، وضعیت، گرایش، درصد پوشش، تولید، ظرفیت و محصولات فرعی مرتع)، منابع آبی، وضعیت تامین علوفه، موقعیت اجتماعی دامداران موجود در منطقه و سایر مسایل ضروری مطالعه و سپس بر اساس این عوامل، برنامه ریزی جهت حفظ، احیاء، اصلاح و بهره برداری از این مراتع انجام می شود.
برنامه های اصلاحی رایج در طرحهای مرتعداری شامل بوتهکاری، ذخیره نزولات آسمانی، کپهکاری، کشت مستقیم (بذرکاری)، قرق، کودپاشی، تأمین آب که شامل احداث آبشخوار، مرمت چشمه، احداث آب انبار، تأسیسات و ساختمانهای مورد نیاز شامل آغل، چاه، موتورخانه، آب انبار، تلمبه بادی (با توجه به منطقه طرح)، ماشینآلات مورد نیاز عملیات اصلاحی و … است. همچنین تهیهکننده طرح مؤظف است، هزینه و درآمد (توجیه اقتصادی) طرح را برآورد و تولید حاصل از برنامه های اصلاحی را تعیین کند. در نهایت، تصویب طرح و عقد قرارداد بین مجری و کارفرما (اداره کل منابع طبیعی) برقرار می شود (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
۳-۲-۱- تاریخچه تهیۀ طرحهای مرتعداری در کشور
قبل از اجرای قانون اصلاحات اراضی و ملی شدن جنگلها و مراتع، اعمال مدیریت مرتع به عهده بخش خصوصی بود و تا سال ۱۳۳۳ دولت هیچ گونه نقشی در اداره مراتع نداشت. در همین سال شورای عالی مرتع وزارت کشاورزی وقت شکل گرفت که نقش مهمی را ایفا نکرد. اولین کارشناسان فائو (FAO) در سال ۱۳۳۸ به ایران آمدند و گزارشهای آنان پایهگذار برنامه ریزی در مرتع شد (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
دولت از سال ۱۳۴۱ هیچگونه نظارتی بر مراتع کشور اعمال نمیکرد. افزایش اختلاف بین مالکین و بهرهبرداران، به دلیل عدم وجود حقوق مالکیت قانونی برای افراد، باعث شد که مراتع بهشدت تخریب و منافع طولانی مدت با منافع آنی جایگزین شود.
از سال ۱۳۴۱ به بعد عملیات اصلاح و احیاء مراتع مورد توجه قرار گرفت و در سال ۱۳۴۲ با ایجاد سازمان مراتع کشور، در عمل برنامه های اصلاح و احیای مراتع و تولید علوفه به مرحله اجرا در آمد و این برنامه های بسیار اندک در سطح کوچک، به صورت نمایشی و بیشتر در قالب ایستگاههای تولید علوفه اجرا میشد. از سال ۱۳۴۷ تهیه و تدوین طرحهای مرتعداری بهعنوان یک
راهحل اساسی در احیای مراتع کشور در دستور کار دفتر فنی مرتع سازمان جنگلها و مراتع کشور
قرار گرفت (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
۴-۲-۱- روند تهیه طرحهای مرتعداری و عملکرد آنها قبل از انقلاب اسلامی
با تشکیل وزارت منابع طبیعی در سال ۱۳۴۷ و با توجه به ماده ۳ قانون حفاظت از جنگلها و مراتع که بهره برداری از مراتع را در قالب طرحهای مرتعداری مجاز دانسته بود، دفتر فنی مرتع وزارت منابع طبیعی در تهران با همکاری کارشناسان سازمان ملل، کلاسهای تهیه طرح مرتعداری را در ایستگاه همند آبسرد تدارک دید.
بعدها دفتر فنی با تشکیل سه تیم تهیه طرح، طرحهای مرتعداری را برای زرند ساوه در سطح ۱۹۱۰۲۶ هکتار، اوباتو در کردستان در سطح ۸۶۰۰۰ هکتار، سبزوار در سطح ۸۲۰۰۰ هکتار، کرمان در سطح ۲۵۰۰۰۰ هکتار، ورامین گرمسار در سطح ۳۰۰۰۰۰ هکتار، مغان و سبلان در سطح ۹۲۰۰۰ هکتار و لکان فارس در سطح ۵۰۰۰۰۰ هکتار تدوین کرد (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
به چند دلیل اجرای این طرحها جز در سطوحی که دولت خود به طور مستقیم وارد اجرا گردید عقیم ماند (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
در سال ۱۳۵۵ علت عدم اجرای این طرحها بررسی شد و نتایج زیر بدست آمد:
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
-
- الگوهای کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و یا کشورهای مشابه در کشوری مانند ایران که فرهنگ خاص اسلامی و ملی دارد، نمیتواند به مرحله اجرا درآید.
-
- الگوهای سوسیالیستی به هیچ وجه در ایران قابل استفاده نیست، بهخصوص در بخش دامداری روستایی کشور که مذهب ریشه عمیق دارد.
-
- مرتعدار به مرتع وابسته نبود.
-
- اجرای این طرحها در سطوح وسیع و مشترک بین یک گروه بزرگ که سنتها و فرهنگهای متفاوت دارند، امکان پذیر نیست و نمی توان گروهی را که در سطح ۵۰۰۰۰۰ هکتار با آداب و سنن متفاوت هستند، ملزم به اجرای یک طرح نمود.
-
- تا زمانیکه مرتعدار در اجرای طرح مشارکت نداشته باشد، طرح اجرا نخواهد شد.
با توجه به این نتایج طرحهای مرتعداری کوچک مورد تأیید قرار گرفتند (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
از سال ۱۳۵۵ در دومین تجربه، توجه کارشناسان به واحدهای بهره برداری کوچکتر و بهعبارتی سازمان‌های عرفی معطوف شد و برای ایجاد و اعتماد و انگیزه در دامداران و همچنین تأمین بخشی از هزینه های تهیه طرح، مقرر گردید متقاضیان تهیه طرح با پرداخت هکتاری ۵۰ ریال آمادگی خود را برای تهیه و اجرای این طرحها اعلام کنند.
طرحهای کوچک که به مدت ۱۵ سال به مجریان طرحهای مرتعداری واگذار میشد، در مقایسه با طرحهای بزرگ موفقتر بود و در مناطقی از کشور مورد استقبال دامداران قرار گرفت. در برخی موارد افرادی با سوءاستفاده از عدم آگاهی دامداران درصدد برآمدند با پرداخت هزینه تهیه طرح، مراتع آنان را تصاحب کنند، نظیر طرح مرتعداری ویستان علیا در خرمدره با مساحتی معادل ۳۰۰۰ هکتار که در سال ۵۶-۱۳۵۵ تهیه شده بود. به طور کلی در طول سالهای قبل از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ۴/۳ میلیون هکتار طرح مرتعداری تهیه شد (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
۵-۲-۱- روند تهیه طرحهای مرتعداری و عملکرد آنها بعد از انقلاب اسلامی
با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ و ایجاد تغییرات بنیادی در کلیه زمینه ها مسئلۀ مرتعداری و بهره برداری از مراتع نیز دستخوش تغییر و تحولات گردید که به بررسی آنها در سه دوره زمانی میپردازیم:
۱-۵-۲-۱- از بدو انقلاب تا ابتدای برنامه اول (۶۸-۱۳۵۷)
در سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ تهیۀ طرحهای مرتعداری متوقف گردید. در سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۲ مجددا طرحهای بزرگ مورد آزمایش قرار گرفت. چون در طول سالهای اولیه انقلاب تغییرات عمدهای در مراتع ایجاد شد، نظامهای ایجاد شده دستخوش تغییرات، جمعیت مرتعدار افزوده، تجاوزات به حقوق دیگران گسترده و شکل گیری علاقمندی بین مرتعدار و مرتع مجدداً قطع شد. با توجه به اینکه ارگانهای تصمیمگیرنده نیز متعدد و هر گروه برای خود در حال دستیابی بهروش جدیدی بود، در سالهای ۱۳۶۳ و ۱۳۶۴ اصولا طرحی تهیه نگردید (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
سازمان جنگلها و مراتع کشور با درک این واقعیت که آموزش و ترویج می تواند نقش تعیین کننده ای در نگهداری و بهره برداری صحیح از منابع طبیعی داشته باشد، با روشهای مختلف شروع به ترویج اهمیت حفظ منابع طبیعی کرد و بدین منظور از سال ۱۳۶۳ کلمۀ مرتعدار را به جای دامدار و مرتعداری را به جای دامداری ترویج، تبلیغ و سعی نمود تا کلیه اعتبارات خود را در بخش مرتع به تهیه، تدوین و اجرای طرحهای مرتعداری که تنها راهحل حفظ و بهره برداری صحیح از مراتع است اختصاص دهد (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
از سال ۱۳۶۴ با تغییراتی که در معانی و مفاهیم اولیه نظیر دامداری، مرتعداری و … به وجود آمد، مرتعداری باعث بقای مرتع و دام شناخته شد و دامداری فقط بهره برداری از مرتع در نظر گرفته شد. مسایلی نظیر تضمین شغلی، احساس علاقه، ایجاد انگیزه مالکیت و وابستگی دامدار به مرتع تغییراتی را در طرحهای مرتعداری پدید آورد و به شیوه های جدید مجدداً تهیه شد. سپس به استانها نیز اعلام شد که فعالیت اجرایی مرتعداری را در قالب طرح انجام دهند و طول مدت قرارداد نیز به ۳۰ سال افزایش یافت (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
در سال ۱۳۶۵ با تجربه هایی که طی دو دهه دربارۀ تفکر و اجراء طرحهای مرتعداری به دست آمده بود، تهیۀ این طرحها سیاست اصلی سازمان جنگلها و مراتع برای مدیریت مراتع در نظر گرفته و به طور کلی از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷، ۵۵۹۳۵۰۰ هکتار طرح مرتعداری تهیه شد (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
۲-۵-۲-۱- برنامۀ پنج سالۀ توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
دفتر فنی مرتع سازمان جنگلها و مراتع کشور بر اساس تجارب حاصل از سالیان متمادی فعالیت و تجربه روشهای گوناگون معمول در جهان و با توجه به وضعیت اجتماعی حاکم بر مراتع کشور، اساس سیاستهای اجرایی خود را در برنامه پنجساله اول بر پایه استفاده حداکثر از نیروی مردم استوار کرده بود (آذرنیوند، ۱۳۸۰). و با تکیه بر عوامل زیر سیاست بخشی از مدیریت مراتع تدوین شد:
-
- با توجه به روند بهره برداری و شدت تخریب مراتع، دستگاه اجرایی به تنهایی قادر به اصلاح و احیای مراتع نیست.
-
- بهره برداری از مراتع رایگان انجام میگیرد، در حالیکه سرمایه گذاری از طریق بخش بهرهبردار صفر است.
-
- هیچ برنامهای بدون مشارکت مردمی موفق نیست
-
- سرمایه گذاری بخش دولتی برای نیاز بخش مرتع کافی نیست.
-
- مراتع کشور و بهرهبردار آن تا زمانیکه به یکدیگر وابسته نباشند، عملیات اصلاحی پاسخ نمیدهد و اگر موفق شود، پایدار نخواهد بود.
با توجه به عوامل یاد شده، برای رفع مشکلات بالا ابتدا باید بین مرتعدار و مرتع وابستگی ایجاد کرد. این امر زمانی امکان پذیر است که مرتعدار احساس مالکیت قانونی و در مرتع سرمایه گذاری کند، بدین ترتیب وی درآمد و سرمایه گذاری معینی دارد که این امر بین بهرهبردار و مرتع ارتباط و علاقه ایجاد می‌کند.
در برنامه اول سرمایه گذاریهای زیربنایی مانند تأمین نهاده توسط بخش دولتی و سرمایه گذاری اجرایی توسط بخش خصوصی و یا مرتعدار انجام میگرفت. در این برنامه نسبتهای سرمایه گذاری در امور مختلف اجرایی بین ۴۰ تا ۶۰ درصد نوسان داشت، این روند و برنامه در زمانی تدوین شد که سازمان جنگلها به وزارت کشاورزی و بخش عشایر به وزارت جهاد وابسته بود. پس از الحاق سازمان جنگلها و مراتع به وزارت جهاد سیاستهای اتخاذ شده قبلی مورد بررسی قرار گرفت و سیاستهای گذشته سازمان با تأکید بر این نکته که باید احساس علاقه و وابستگی بین بهرهبردار و مرتع شکل قانونی بهخود بگیرد، تدوین شد. سیاست فعلی سازمان بر این امر استوار بود که باید حقوق مرتعداران رسمیت قانونی بهخود بگیرد و این حق بهنحوی باشد که دستخوش تغییرات و سیاستها نشود. از طرفیبه بهرهبرداران و مرتعداران این حق داده شود که بتوانند مرتع خود را واگذار کنند و رسیدن به واحدهای اقتصادی در مرتعباید در رأس امور قرار گیرد. به طور کلی در برنامه اول (۷۲-۱۳۶۸) ۶۳۸۷۲۶۶ هکتار طرح مرتعداری تهیه شد (آذرنیوند، ۱۳۸۰).
۳-۵-۲-۱- برنامۀ پنجساله دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
