کتاب های درسی از مهمترین رسانه های آموزشی است، که همه روزه معلمان و شاگردان از آن استفاده می­ کنند لذا گاهی اوقات به عنوان تمام برنامه­ی درسی، معلم به آن تأکید می کند(تینکر^[۲]، ۱۹۹۱). کتاب های درسی در ایران نیز، مهمترین و پرکاربردترین رسانه آموزشی است و در بین رسانه های یاددهی ـ یادگیری اهمیت ویژه­ای دارد(امیرتیموری، ۱۳۸۴). هر دانش آموز به طور هفتگی با چند کتاب درسی سر­­­­­و­کار دارد. کتاب درسی به عنوان یک رسانه متکی بر چاپ باید شش عنصر همسانی، شکل، سازماندهی، علاقه، اندازه حروف، استفاده از فضای سفید را مورد ملاحظه قرار دهد. رسانه های دیگر آموزشی همچون معلم حول محور کتاب های درسی فعال هستند؛ کتاب درسی از لحاظ ساختاربندی باید به گونه ­ای طراحی شود که اطلاعات مورد نظر را به سهولت به مخاطب منتقل کند و شرایط را برای خودآموزی فراهم نماید و باید توجه داشت که این امر برای یادگیری کودکان با نیازهای خاص از اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار است.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

از طرف دیگر دوره ابتدایی از مهمترین دوره های نظام آموزشی است. تعداد زیاد کودکان تحت پوشش، نقش زیربنایی داشتن برای نظام آموزش و پرورش کشور و ویژگی­های کودکان دوره­ ابتدایی با نیازهای خاص اهمیت این دوره را دو چندان می کند. این در حالی است که تصاویر و نقاشی­ها و در کتاب­های دوره­ ابتدایی نقش بسزایی دارند به گونه ای که شرایط کسب دانش و اطلاعات، پرورش مهارت­ های ذهنی، عملی و بینش دانش آموزان را فراهم می­ کند و حفظ و یادآوری سریع و به طور کلی یادآوردن تجارب را موجب می شوند(موسوی،۱۳۷۶؛ به نقل از کیانی، ۱۳۸۵).
یونسکو در سال ۱۹۸۱، “سال جهانی معلولان” توجه جهانیان را به نقش حساسی که کتاب می تواند در یکپارچه سازی کودکان معلول با جریان زندگی روزمره دنیای اطرافشان بازی کند جلب نمود، تا به این وسیله اندکی از بار انزوای آنها که باعث جدا شدنشان از گروه همسالان می شود و آنان را به داشتن زندگی جنبی و خارج از جریان اصلی محکوم کند کاسته شود(منافی، ۱۳۸۷).
مطالب ذکر شده در بالا اهمیت طراحی بصری و ضرورت توجه به گرافیک کتاب­های درسی را بالاخص در مقطع ابتدایی بیان می کنند. اما در این بین کتاب­های کودکان استثنایی از اهمیت بیش تری برخوردارند، چرا که آموزش به کودکانی که دارای نیازهای ویژه هستند دقت در طراحی و تهیه کتب درسی از درجه حساسیت بالایی برخوردار است و اندکی کوتاهی در تهیه کتب به نحو احسن، موجب عدم یادگیری این کودکان می شود.
تعاریف عملیاتی
ارزیابی: در این پژوهش ارزیابی عبارتست از معیار های تدوین شده بوسیله متخصصین در مورد استاندارد ها بر اساس مولفه های گرافیکی کتب درسی
گرافیک: در این پژوهش گرافیک عبارتست از کیفیت طراحی صفحات، طراحی عکس و نقاشی، طراحی شکل و جدول، طراحی متن و طراحی جلد کتب درسی است.
کودکان کم توان: در این پژوهش منظور از کودکان کم توان تمامی کودکان با محدودیتهای جسمی و حرکتی و با هوشبری عادی می باشد.
راهبرد: در این پژوهش منظور از راهبرد روشهایی برای بهبود وضعیت گرافیک در کتب درسی دوره ابتدایی کودکان کم توان جسمی و حرکتی است.
کتب درسی: در این پژوهش منظور از کتب درسی عبارتست از کتابهای دوره ابتدایی کودکان کم توان جسمی و حرکتی است.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
مقدمه
قسمت اعظم آموزش انسان چه به طور غریزی و چه آگاهانه، صورت بصری دارند و بینا بودن تنها شرط لازم برای فهم است. توانایی­های انسان در برقرار کردن ارتباط از طریق تصویر در طول تاریخ رشد یافته است و اخبار بصری برای بقا و بالا رفتن سطح آگاهی بشر دارای اهمیت فراوان است. اما تاکنون استعداد فهم و ایجاد پدیده ­های بصری برخلاف سواد کلامی برای همه ضروری در نظر گرفته نمی­شد. اما در این عصر، اعتبار این امر به قوت سابق نیست. ما هم­اکنون با نسلی روبه­رو هستیم که با تصاویر عکاسی، فیلم، تلویزیون، کتاب­ها و مجلات و غیره بسیار خو گرفته است و بدان وسایل تربیت می­ شود. در این بین کتاب­های درسی و به­ ویژه کتاب­های درسی دوره ابتدایی که دارای مخاطب بسیار وسیع و گسترده­ای می­باشند از اهمیت فوق­العاده­ای برخوردار هستند. هر چند در سال­های اخیر تلاش­هایی در جهت به­سازی و تغییر فیزیکی و ظاهری آن­ها رخ داده است اما نبود مدلی مدون به عنوان استاندارد، که از صافی­های متخصصین آموزشی، گرافیکی، چاپی و غیره گذشته باشد، سبب گردیده این موضوع مهم، قربانی کم­اهمیتی، اعمال سلیقه­ی شخصی، مطابقت نداشتن با اهداف آموزشی ، عدم توجه به سن مخاطب و مسایلی از این دست گردد. بسیار مطلوب است قبل از چاپ یک کتاب درسی،جلسه­ای با حضور متخصصین و دست اندرکاران امر برگزار گردد تا بر سر مسایلی از قبیل تصویر­های کتاب درسی، ترکیب انواع نگاره­ها در متن، صفحه­بندی، طرح­بندی و هم چنین نحوه استفاده از رنگ­ها بحث و تبادل نظرکنند. این چنین تبادلی ممکن است منجر به تدوین یک مدل استاندارد و کاربردی جهت استفاده طراحان و هم­چنین نقطه آغازی برای تحقیقات برجسته­تر باشد(حمزیی، ۱۳۹۲).
نگاهی به آموزش و پرورش استثنایی در جهان و ایران
ریشه‌های تاریخی آموزش و پرورش استثنایی را به گونه‌ای که امروز مطرح است، می‌توان اوایل سال‌های ۱۸۰۰ میلادی در میان تلاش‌های تنی چند از پزشکان محقق یافت. از ایتارد، پزشک اندیشمند فرانسوی که پزشکی حاذق و صاحب‌نظر در بیماری‌های گوش و تعلیم و تربیت کودکان ناشنوا بود می‌توان به عنوان یکی از پیشگامان آموزش و پرورش استثنایی نام برد. از جمله معروف‌ترین کارهای ایتارد، تلاش وی در تربیت ویکتور،کودک ۱۰ ساله‌ای است که در یکی از جنگل‌های فرانسه پیدا شد. وی با زندگی اجتماعی آشنایی نداشت و آثاری از رشد زبان در او مشهود نبود.
ادوارد سگن، شاگرد ایتاردکه سال ۱۸۴۸ به آمریکا مهاجرت کرد از اولین کسانی است که با روش ابداعی خود سعی در تعلیم و تربیت کودکان عقب‌مانده ذهنی داشت.در کنار تلاش‌های ایتارد و سگن، زحمات چشمگیر خانم ماریا مونته سوری قابل توجه است. وی تحت‌تاثیر عمیق فعالیت‌ها و روش‌های سگن، به عنوان مربی کودکان عقب‌مانده ذهنی و حامی‌ آموزش و پرورش پیش‌دبستانی برای همه کودکان شهرت یافت. به دنبال کوشش‌های قابل ملاحظه ایتارد، سگن و مونته سوری، این پیشگامان نهضت تعلیم و تربیت استثنایی، شاهد تلاش‌های گسترده دیگر محققان و متخصصان در کشوهای مختلف جهان و تاسیس مراکز، مدارس و کلاس‌های ویژه برای کودکان استثنایی هستیم، به گونه‌ای که امروز همه کشورهای جهان به آموزش و پرورش استثنایی به عنوان یک ضرورت فرهنگی و اجتماعی می‌نگرند و بخش قابل توجهی از امکانات آموزش و پرورش عمومی آنها به کودکان و دانش‌آموزان استثنایی اختصاص می‌یابد.
در هر حال اگر بر این باور باشیم که ستون‌های تمدن هر جامعه بر نظام آموزش و ساختار آموزش و پرورش آن استوار است، بدون تردید سلامت، جامعیت و کارآمدی نظام آموزش و پرورش آن جامعه نیز در گروی وسعت، گستردگی، تنوع و کیفیت برنامه‌های جامع آموزش استثنایی و درصد کودکان و دانش‌آموزانی است که به عنوان استثنایی یا دارای نیاز ویژه مورد تشخیص و شناسایی واقع شده و خدمات آموزشی موثری در مدارس عادی یا کلاس‌های خاص به ایشان ارائه می‌شود (کرک؛ گالاگر؛ آناستازیوف و کلمن؛ ترجمه: گنجی، ۱۳۸۸).
در جامعه ما، تاریخچه برنامه آموزش و پرورش استثنایی به دهه اول قرن چهاردهم شمسی مربوط می‌شود. در این دوران، اولین مدرسه ناشنوایان در تهران توسط مرحوم جبار باغچه‌بان و نخستین مدرسه ویژه نابینایان در تبریز به وسیله یک کشیش آلمانی به نام کریستفل تاسیس و به دنبال آن در چند شهر دیگر مدارس مشابهی از سوی افراد خیر و آگاه بنیاد نهاده شد. در این مورد می‌توان از تاسیس مدرسه شبانه‌روزی نابینایان در تهران در سال ۱۳۲۸ و چندین مدرسه استثنایی دیگر همچون ابابصیر، خزائلی و غیره نام برد. در سال ۱۳۴۷ دفتری به نام دفتر آموزش کودکان و دانش‌آموزان استثنایی در وزارت آموزش و پرورش ایجادشد. در واقع مسئولیت این دفتر، شناخت و جایگزینی مطلوب و آموزش و پرورش کلیه کودکانی است که به علت تفاوت‌های قابل ملاحظه ذهنی، جسمی و عاطفی قادر به استفاده ازبرنامه‌های عادی آموزش و پرورش نیستند.
در پی آغاز فعالیت این دفتر، مراکز و مدارس متعددی در نقاط مختلف کشور برای تعلیم و تربیت کودکان استثنایی شروع به کار کردند. مطابق گزارش‌های رسمی وزارت آموزش و پرورش، ۱۰ سال پس از تاسیس این دفتر، یعنی در سال ۱۳۵۷ حدود ۸۰۰۰ دانش‌آموز استثنایی تحت پوشش دفتر مزبور مشغول تحصیل بودند. با توجه به پیشرفت‌های روزافزون فناوری آموزشی، بالا رفتن آگاهی اغلب اولیای کودکان استثنایی و ایجاد نگرش مثبت در آنان برای تعلیم و تربیت فرزندان خود، تاثیر قابل توجه مدارس استثنایی در تعلیم و تربیت کودکان استثنایی، بویژه ورود تنی چند از دانش‌آموزان نابینا و ناشنوا به موسسات آموزش عالی، همچنین تلاش روزافزون و متعهدانه دلسوزان کودکان استثنایی در پرتوی انقلاب اسلامی و با تصویب مجلس شورای اسلامی، سازمان آموزش و پرورش استثنایی با هدف‌های جامع و فراگیر در سال ۱۳۷۰ تاسیس شد و کار خود را آغاز کرد. با تاسیس سازمان آموزش و پرورش استثنایی، تحول چشمگیری در شناسایی هرچه سریع‌تر و آموزش و توانبخشی کودکان و نوجوانان استثنایی در سطح کشور به وجود آمد و امید می‌رود این سازمان بتواند دست‌کم مطابق وظایف و مسئولیت‌هایی که مجلس محترم برای آنان پیش‌بینی کرده است، توفیقات چشمگیری داشته باشد(کاکاوند و شرفی، ۱۳۹۲).
نگاهی به تحولات آموزش و پرورش استثنایی در ایران
سال ۱۲۹۹: آغاز آموزش نابینایان در تبریز با تاسیس آموزشگاه کریستوفل
سال ۱۳۰۳: آغاز آموزش ناشنوایان در تبریز توسط جبار باغچه بان و شروع کار تحقیقی و آزمایشی با ناشنوایان توسط ذبیح بهروز
سال ۱۳۳۹: تاسیس نخستین مرکز آموزشی کودکان کم توان ذهنی در تبریز
سال ۱۳۴۴: آغاز شیوه تکلم در آموزش ناشنوایان توسط محمود پاکزاد
سال ۱۳۴۷: شروع به کار آموزش کودکان معلول جسمی ـ حرکتی با ۱۳ دانش آموز در تهران و تاسیس دفتر آموزش کودکان استثنایی
۱۳۵۵: راه اندازی نخستین کلاس خاص دانش آموزان ناسازگار با ۷ دانش آموز در تهران
۱۳۶۴: شناسایی و پذیرش ۷۵ کودک چند معلولیتی در مجموعه ناشنوایان باغچه بان در تهران
سال ۱۳۷۰: تاسیس سازمان آموزش و پرورش استثنایی
سال ۱۳۷۱: راه اندازی گروه آموزشی دانش آموزان با اختلالات یادگیری و تاسیس ادارات آموزش و پرورش استثنایی استان ها
سال ۱۳۷۵: تصویب اجرای طرح سنجش کودکان بدو ورود به دبستان توسط سازمان برای شناسایی کودکان استثنایی
سال ۱۳۸۶: آغاز اجرای آزمایشی طرح آموزش فر اگیر در ۷ استان
سال ۱۳۹۰: اجرای قطعی آئین نامه آموزش و پرورش تلفیقی ـ فراگیر کودکان و دانش آموزان استثنایی(سایت رسمی سازمان آموزش و پرورش استثنایی^[۳]).
آموزش و پرورش کودکان استثنایی
آموزش وپرورش استثنایی برنامه ها وتکالیفی است که شامل مدارس، کلاس های خاص وبرنامه ها وخدمات طراحی شده برای رشد ظرفیت آموزشی کودکان ودانش اموزان استثنایی می شود.
این آموزش که به منظور یکسان سازی منابع قابل تغییر و انعطاف پذیر و خدماتی که بتواند کودکان ناتوان را مورد حمایت قرار دهد، بر مبنای برنامه های مجزا وموازی یک مدرسه طراحی شده تا کودکان ودانش آموزان استنایی نیز بتوانند به برنامۀ درسی عمومی دست پیدا کنند.
آموزش وپرورش استثنایی محدود به جایگزینی دانش آموزان در مدارس وکلاس های خاص بر حسب توانمندی ها، تفاوت ها ونیازهای آنها نمی شود. این آموزش با درگیر ساختن آموزش عادی خدمات و آموزش های ویژه را در مدارس و سایر مکان ها فراهم می آورد.
دانش آموز استثنایی
دانش آموزان استثنایی افرادی هستند که با چالش ها و ناتوانی هایی در زمینه های یادگیری،ارتباط و رفتار سازشی و هیجانی، رشد جسمی، نیازهای مراقبت و سلامت روبرو هستند. مشکلات آموزشی و رشدی ناشی از ناتوانی این دانش آموزان، که به وسیله‌ی ارزیابی تعیین شده، در حدی است که یک برنامه طراحی شده برای دانش آموزان عادی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای آنها باشد
مشکلات مانع یادگیری شده یا روی عملکرد آموزشی کودک اثر نامطلوب می¬گذارد. این دانش آموزان برای این که بتوانند از آموزش بهره ببرند، نیازمند تغییراتی در محیط و منابع و برنامه های آموزشی وارایه خدمات درمانی و توان بخشی هستند.
درصد شیوع
تعیین میزان شیوع هر ناتوانی با مشکلاتی نظیر تنوع معیارها وفنون ،ابزارها ی مورد استفاده برای شناسایی همراه است. برآوردها نشان می دهدیک نفر از هر شش دانش آموز حاضر در مدارس دارای مشکل هستند این میزان ۲/۱۵ درصد سنین ۶-۱۸ را شامل می شود، اما فقط سه درصد این دانش آموزان نیاز به آموزش خاص دارند و یک درصد نمی توانند در ارزیابی های طراحی شده برای دانش آموزان عادی شرکت کنند.
طبقه بندی
تـوصیف دقیق ویژگی های تمام افراد با این ناتوانی ها دشوار است. کودکان ودانش آموزان دامنه‌ی وسیعی از ویژگی ها را برحسب نوع و شدت ناتوانی و سن ، نشان می‌دهند. در حقیقت، تفاوت میان افراد با ناتوانی بیش از شباهت های آنها است .از این رو طبقه بندهای متفاوتی ازدانش آموزان استثنایی شده است مشهور ترین طبقه بندی ، از گروه های زیر تشکیل شده است:
– اتیسم
– عقب ماندگی ذهنی خفیف
– آسیب گفتار یا زبان
– ناتوانی یادگیری ویژه