مقدمه
سوانح طبیعی در جای‌جای کره خاکی در فصل‌های مختلف سال رخ‌می‌دهند، قربانیان بسیاری بر جای‌می‌گذارند و خسارت مالی زیادی را به دولت‌ها تحمیل می‌کنند. بلایای طبیعی هم‌چون سیل، زلزله، سونامی، طوفان‌های شدید، گردبادها، برخورد شهاب سنگ با زمین و غیره هستند. هر یک از این حوادث طبیعی با توجه به شدتی که دارند و مکانی که در آن رخ‌می‌دهند، عواقب متعدد و زیان‌باری خواهند‌داشت و به همین دلیل آمادگی در مقابل آن ها، برنامه‌ریزی، پیش‌بینی و اقدامات پیشگیرانه‌ی لازم در این موارد بسیار حیاتی و مهم هستند. در ادامه‌ی این فصل، ابتدا به مفاهیم مختصری درباره فاجعه و مدیریت آن، لجستیک بشردوستانه و تفاوت آن با لجستیک بازرگانی و سپس به بررسی ضرورت موضوع مطرح‌شده در این پایان‌نامه و تعریف مساله می‌پردازیم.
شکل۱- ۱ – تأثیر ویرانگر سیلاب.
شکل۱- ۲- تأثیرات مخرب زلزله و خسارات جانی و مالی ناشی از آن.
ضرورت مساله
همان‌گونه که گفته‌شد، فجایع خسارت‌های جانی و مالی بسیاری را به جوامع و ملل وارد می‌آورند. لذا داشتن برنامه‌ریزی لجستیک اضطراری مناسب برای رویارویی با تهدیدهای طبیعی و مدیریت بحران از مسایل ضروری محسوب می‌شود. ماهیت این‌گونه حوادث، غیرمترقبه بودن و غیرقابل پیش‌بینی بودن آن ها، با وجود پیشرفت علم و تکنولوژی است، که این مورد در دسترس بودن طرح‌های پیش‌گیرانه و پاسخ اورژانسی پس از وقوع حادثه را بسیار مهم می‌کند، به طوری که باید منابع محدود در اختیار را به صورت بهینه به مردم آسیب‌دیده اختصاص دهیم تا نیازشان، در بیشترین حد ممکن برآورده‌شوند.
( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
کشورمان از جمله کشورهایی است که در آن حوادث طبیعی از قبیل سیل و زلزله با شدت‌های مختلف رخ داده‌است و خسارت‌های مالی و جانی بسیاری را به بار آورده است. به وضوح برنامه‌ریزی در مورد پاسخ اورژانسی به بحران پس از فاجعه از اهمیت بالایی برخوردار است و باعث کارایی و اثربخشی هرچه بیشتر عملیات امدادرسانی می‌شود.
شکل۱- ۳- توزیع کالا و امداد رسانی به مصدومان پس از وقوع حادثه.
شکل۱- ۴- عملیات لجستیک امدادی پس از وقوع حادثه.
وجود طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌ها برای رویارویی با پیامدهای فاجعه به همراه ارتقای سطح آگاهی عمومی مردم به کاهش خسارات جانی و مالی وارد شده منجر می‌شود، این یک هدف اصلی پاسخ‌ها و واکنش‌های امدادی است. نکته مهمی که در طراحی این طرح‌ها باید مورد توجه قرارگیرد، این است که ماهیت سوانحی نظیر زلزله به گونه‌ای است که واکنش به آن باید با سرعت بالا و در زمان کوتاه صورت پذیرد. به عبارت دیگر، در یک چنین شرایط اضطراری و پیچیده‌ای، تصمیم‌گیرنده باید با سرعت و به صورت موثر عملیات امداد و نجات را انجام دهد و به وضعیت مصدومان و آسیب‌دیدگان رسیدگی کند. برای نیل به این هدف مهم و انجام اقدامات در زمان مناسب، دسترسی به یک برنامه کارا و سیستماتیک از پیش تعریف شده که در آن همه فعالیت‌های لازم، توالی و ارتباطات آن ها مشخص شده‌باشند ضروری به نظر می‌رسد. یکی از این فعالیت‌ها که از اهمیت فراوانی نیز برخوردار است، برنامه‌ریزی لجستیکی برای حمل ونقل اقلام ضروری مورد نیاز مناطق آسیب‌دیده است.
از این‌رو، با توجه به نقش مهم لجستیک در واکنش به سانحه می‌توان‌گفت لجستیک مناسب به‌دلیل افزایش هماهنگی در نقل وانتقال تحویل اقلام مورد نیاز می‌تواند بهبود فراوانی را در واکنش به حوادث طبیعی به همراه داشته باشد. به همین دلیل، در سال‌های اخیر پژوهش‌های زیادی در این زمینه انجام شده‌اند که عمده آن ها را در فصل آتی بررسی می‌کنیم.
نکته مهمی که باید در برنامه‌ریزی لجستیکی واکنش به سانحه مورد توجه قرارگیرد، پویایی و غیرقطعی بودن اطلاعات مرتبط با تقاضاها و تأمین است که در بسیاری از پژوهش‌های انجام شده مورد توجه قرار نگرفته است. وجود مواردی از این قبیل موجب شده که از کارایی آن ها برای پیاده‌سازی کاسته شود. با توجه به مطالب یاد شده، در این پایان‌نامه مدل فازی چند‌هدفی برای برنامه‌ریزی لجستیک عملیات امدادرسانی به نواحی آسیب‌دیده، ارائه می‌شود.
بیان مساله
پس از وقوع حادثه طبیعی نظیر سیل و زلزله مرحله پاسخ اورژانسی به آن از اهمیت بالایی برخوردار است. کمک‌های امدادی مردمی و دولتی برای کمک به افراد آسیب‌دیده جمع آوری می‌شوند و باید به طور عادلانه و به گونه‌ای که حداکثر تقاضای مردم سانحه‌دیده را برآورده‌سازند، توزیع شوند. در این پایان نامه، می‌خواهیم مساله امدادرسانی پس از فاجعه را با توجه به واقعیت‌های موجود به صورت مدل ریاضی درآوریم. به‌این منظور، لجستیک امدادی را شامل سه سطح در نظر می‌گیریم. در سطح اول، انبارها و در سطح دوم مراکز توزیع قرار دارند. از این سطوح، کالاهای امدادی به لایه سوم، یعنی نواحی آسیب‌دیده فرستاده می‌شوند. تقاضای ناحیه‌های فاجعه دیده را، به دلیل عدم قطعیت در آمار قربانیان فاجعه، به صورت فازی در نظر می‌گیریم و به تبع آن کمک‌های مردمی و پشتیبانی دولت از طریق عرضه کالاهای امدادی فازی هستند.
اهداف پژوهش
پاسخ اورژانسی به فجایع و خدمت‌رسانی به قربانیان حوادث.
در نظر گرفتن محدودیت‌های زنجیره تأمین بشردوستانه و توزیع عادلانه کالاهای امدادی، در میان مناطق فاجعه‌دیده.
مکان‌یابی مراکز توزیع و توزیع کالاهای امدادی به نحوی که دست‌کم هزینه امدادرسانی را در پی داشته باشد.
تخصیص کالاهای امدادی به قربانیان حادثه، با هدف بیشترین پوشش تقاضای غیر قطعی.
ساختار پایان نامه
در فصل، اول مقدمه، ضرورت، کلیات و اهداف پژوهش بیان‌شدند. در فصل آتی مفاهیمی هم‌چون فجایع و طبقه‌بندی آن ها، چرخه سیستم مدیریت فاجعه، مرور بر ادبیات و طبقه‌بندی پژوهش‌های انجام شده در این زمینه مطرح می‌شوند. در فصل سوم، در مورد مساله بهینه‌سازی چند‌هدفی ، تکنیک‌های حل آن، تئوری فازی، مفاهیمی در این زمینه ، برنامه‌ریزی خطی فازی، بحث می‌کنیم و مدل چند‌هدفی فازی را برای برنامه‌ریزی لجستیک عملیات امدادرسانی به نواحی آسیب‌دیده تشریح می‌کنیم. در فصل چهارم، به بیان یک مثال عددی و دو مطالعه موردی برای آزمودن عملی مدل می‌پردازیم. سرانجام، نتیجه‌گیری و پیشنهادها را در فصل آخر می‌آوریم.
فصل دوم
ادبیات و پیشینه پژوهش
مقدمه
در فصل پیش‌رو، به مفاهیمی نظیر فاجعه، چرخه سیستم مدیریت فاجعه و زنجیره تأمین بشردوستانه و پیشنه پژوهش‌های انجام‌شده مربوط به موضوع پایان‌نامه، می‌پردازیم. مجموعه پژوهش‌هایی که در زمینه سانحه انجام شد را می‌توان به دو گروه، تقسیم‌بندی کرد. گروه اول، مجموعه تحقیقات مدیریتی است که با بررسی مباحث کیفی، سعی در ایجاد بهبود و افزایش کارایی مدیریت سانحه را دارند. گروه دوم، پژوهش‌های تکنیکی است که از دیدگاه کمی، مدیریت سانحه و زنجیره تأمین امدادی را بررسی می‌کنند و سعی در ارائه مفاهیم و مدل‌های کمی برای بهینه‌سازی یا ایجاد بیشترین بهبود ممکن در زنجیره امدادرسانی، دارند. از تفاوت عمده این دو گروه چگونگی نگرش آن ها به مدیریت سانحه است. گروه دوم غالباً به بررسی زنجیره‌های مدیریت سانحه می‌پردازد، درحالی‌که در مطالعات گروه اول هیچ توجهی به این زنجیره نمی‌شود.
فاجعه‌ها
خطر می‌تواند به صورت اتفاقی نادر و سخت که اثراتی منفی بر جان، مال و محیط اطراف ما دارد، تعریف شودو این ممکن است به یک فاجعه منجر شود [۵]. لذا هر رویدادی که جان ، مال و محیط اطراف ما را به خطر می‌اندازد و ویران می‌کند، می‌تواند به عنوان یک فاجعه در نظر گرفته شود. به بیان دیگر فاجعه‌ها می‌توانند درد و ناراحتی زیادی برای بشریت به‌وجود آورند و فعالیت‌های روزمره را مختل سازند.
برخی پژوهش‌گران مانند کنی و راسل[۱] باور دارند که فجایع واقعی فجایع اقتصادی هستند [۶،۷]. به این دلیل که سیستم مدیریت فاجعه بهتر، نیازمند سرمایه‌گذاری بلند‌مدت در زیر‌ساخت و آگاهی عمومی است. اکیهال[۲] [۸] می‌گوید که فجایع هنگامی که نوسانات سیستم‌های زیست‌محیطی و زمین‌شناسی بیش از کران ظرفیت جذب این‌گونه نوسانات باشد، رخ‌می‌دهند.
طبقه‌بندی فجایع
فجایع به دو طبقه اصلی فجایع طبیعی و فجایع ساخت بشر تقسیم می‌شوند [۵]. بلایای طبیعی نتایج مستقیم یا غیر مستقیم رخ‌دادهای طبیعی هستند، که منشأشان می‌تواند از سه منبع اصلی هواشناسی، زمین‌شناسی و زیست‌شناسی باشد [۹]. شکل ۲-۱ تعداد رخ‌دادهای هر طبقه از بلایای طبیعی را با توجه به منبع آن ها در قرن اخیر مقایسه می‌کند.این شکل به وضوح الگوی رشد متمایز فجایع هواشناسی را در مقایسه با سایر انواع بلایای طبیعی نشان می‌دهد، که می‌تواند به تغییرات آب و هوا و گرم شدن جهانی نسبت داده شود. بلایای طبیعی مانند طوفان، زلزله، سیل، خشک‌سالی، بیماری‌های همه‌گیر و فعالیت‌های آتشفشانی هستند (شکل۲-۲ را برای طبقه‌بندی جامع‌تر از بلایای طبیعی و نرخ رخ‌دادشان در سال‌های ۱۹۹۰ الی ۲۰۰۵ ببینید). از سوی دیگر، بلایای ساخت بشر یا بلایای تکنولوژیکی نتایج مستقیم فعالیت‌های انسانی می‌باشند، خواه به‌طور عمد (جنگ و حمله تروریستی) و خواه غیرعمد (سوانح صنعتی و شکستن زیرساختها). فجایع اثرات زیان‌بار متعددی شامل از دست رفتن جان انسان‌ها، ویرانی زیرساختها و گسستگی شرایط اقتصادی را در پی دارند. لازم به ذکر است، که رویدادهای پرخطر که خارج از محل سکونت انسان اتفاق می‌افتند، فاجعه نیست. مثلاً یک زلزله شدید که در بیابان خالی از سکنه اتفاق می‌افتد تأثیر اندکی بر جان یا محیط اطراف انسان‌ها دارد و بنابراین یک فاجعه نیست. یک چنین زلزله‌ای در منطقه‌ای پرجمعیت، رویدادی فاجعه‌بار تلقی می‌شود.
شکل۲- ۱- رخ‌داد بلایای طبیعی با توجه به منشأ آن ها در سال‌های۱۹۰۰-۲۰۰۵ [۱۰].
شکل۲- ۲- توزیع بلایای طبیعی با توجه به نوع ۱۹۹۰-۲۰۰۵ [۱۱] .
تأثیرات فجایع بر ملت‌ها
فجایع با تلفات و ویرانی‌های انبوه شناخته شده‌اند. در قدیم، به‌دلیل کمبود برنامه‌ریزی از پیش تعیین‌شده و ظرفیت‌های محدود جوامع در پاسخ‌گویی به رویدادهای فاجعه‌بار در دامنه‌ی وسیع، فاجعه می‌توانست تا از میان بردن کل جامعه به پیش برود (فوران فاجعه‌بار آتشفشان وزوو[۳] شهر پمپی[۴] را دفن کرد). هنوز فجایع تلفات و خسارت‌های بسیاری را به دلیل اقدامات پیش‌گیرانه غیرموثر، آمادگی ناکامل و سیستم‌های لجستیک نجات ضعیف، به بار می‌آورند.
کمی‌سازی اثرات فجایع، درک ما را از تأثیرات غیرقابل جبران فجایع افزایش می‌دهد (جدول‌های ۲-۱،۲-۲ و۲-۳). عامل‌های اولیه‌ای که در تحلیل هر فاجعه باید در‌نظر‌گرفته‌شوند، معمولاً تعداد تلفات انسانی و مردم آواره هستند. جدول ۲-۱ آمار فاجعه را در چهار کشور چین، هند، ایران و ایالات متحده نشان‌می‌دهد. در دوره بیست‌وهشت ساله در نظر گرفته‌شده، ۳۷۶۰۰۰ نفر، تنها در این چهار کشور کشته شده‌اند. بر اساس داده‌های آماری قرن بیستم، بیش از سه و نیم میلیون نفر تحت تأثیر بلایای طبیعی مانند سیلاب‌ها، زلزله‌ها و فوران آتشفشان (قحطی در این جمع محاسبه نشده‌است) کشته شده‌اند[۱۵]. تخمین‌زده می‌شود که پانزده میلیون نفر در اثر فجایع در هزاره دوم جان خود را از دست داده‌اند[۱۶].
سایر عامل‌های مهم در تحلیل فاجعه هزینه عملیات نجات و آسیب اقتصادی فجایع هستند. در یک دهه اخیر، پول زیادی بر اثر فجایع از بین رفت یا هزینه شد. در سال ۲۰۰۳، در حدود شش بیلیون دلار در عملیات نجات بشر در سراسر جهان خرج شد. در بیست‌و‌دوم مارچ سال ۲۰۰۵، ۴/۶ بیلیون دلار، تنها برای پاسخ به سونامی هزینه شده است[۱۷]. جدول ۲-۲ ضرر اقتصادی ایجادشده از وقوع بلایای طبیعی و جدول ۲-۳ ضرر اقتصادی ناشی از فجایع ساخت بشر را نشان می‌دهند. فجایع طبیعی نزدیک به ۱۲۰۰ بیلیون دلار خسارت و ضرر اقتصادی را در سال‌های ۱۹۹۱-۲۰۰۵ تحمیل کرده‌اند [۱۳]. برای مثال، بسیاری از بخش‌های اقتصادی کشورهای آسیایی شامل ماهی‌گیری، کشاورزی، دام‌داری، توریست و شغل‌های کوچک به شدت در اثر سونامی سال ۲۰۰۴ ضربه خوردند [۱۸]. تنها در ایالات متحده ضربه اقتصادی بیش از ۴۸۳ بیلیون دلار در اثر ۶۰۱ فاجعه در سال‌های ۱۹۸۰-۲۰۰۸ گزارش شده‌است. جدول ۲-۴ نتایج برخی از رایج‌ترین بلایای طبیعی را خلاصه می‌کند. یک تحلیل کوتاه این جدول نشان‌می‌دهد که علاوه بر تلفات و از‌بین‌رفتن خانه‌ها و زیرساختها، فاجعه‌ها هم‌چنین می‌توانند به تخریب‌های اجتماعی-اقتصادی مانند بی‌کاری، مهاجرت، توقف تجارت روزانه و فعالیت‌های صنعتی منجر شوند. لذا طراحی اقدامات پیش‌گیرانه و برنامه‌های بهبودبخش ضروری هستند.
جدول۲-۱- خسارت‌های ناشی از فجایع در چهار کشور در طی سال‌های ۱۹۸۰ الی ۲۰۰۸ [۱۲] .
چین
هند
ایران
ایالات متحده
۵۳۳
۳۹۵
۱۳۸
۶۰۱
