۱-۲ مقدمه:
این فصل در سه بخش ارائه می شود ابتدا به بررسی مفهوم سرمایه اجتماعی می پردازیم تعاریف و نظریه های مطرح شده در این قسمت را مورد بررسی قرار می دهیم در ادامه به بیان مقدمه ای در مورد توسعه پایدار گردشگری و بیان ابعاد آن می پردازیم در بخش آخر نیز تحقیقاتی که در زمینه گردشگری با توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی انجام گرفته است را مرور می کنیم.
۲-۲- سرمایه اجتماعی
در فرهنگ واژگان سیاسی بریتانیکا ، در تعریف سرمایه اجتماعی آمده است: «سرمایه اجتماعی به شبکه های اجتماعی ، سیستم های روابط متقابل ، مجموعه ای از هنجارها یا سطوح اعتمادی که افراد یا گروه ها می توانند داشته باشند گفته می شود که امکان استفاده از منابع یکدیگر را برای اعضا فراهم می کند.
شهرت کنونی این مفهوم ناشی از کار های سه جامعه شناس به نام های پیر بوردیو ، جیمز کلمن و رابرت پوتنام است که هر یک از آنها به ارائه مفهومی خاص از سرمایه اجتماعی پرداخته اند» (دائره المعارف بریتانیکا)[۱۷].
بوردیو بیان کرد که دامنه ای از انواع سرمایه شامل سرمایه های اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی وجود دارد که هر یک از این انواع سرمایه به هم وابسته اند و می توانند جایگزین یکدیگر نیز بشوند. او در تحقیقات خود سرمایه اجتماعی را چنین تعریف کرده است :« سرمایه اجتماعی منابع بالقوه یا بالفعلی است که عضویت در یک گروه به دلیل شناخت و اعتماد متقابل برای اعضا به وجود می آورد». توجه اساسی بوردیو معطوف به بررسی این موضوع بود که چگونه نخبگان قدرتمند جامعه ، برتری خود را حفظ می کنند (بوردیو[۱۸] ، ۱۳۸۱، ۳۲ ).
تعریف کلمن[۱۹] از سرمایه اجتماعی از کارهای تجربی او در دهه ۱۹۸۰ نشأت گرفته است ، او ارتباط میان آسیب های اجتماعی، جامعه و تحصیلات را مورد بررسی قرار داد. ادعای او این بود که بچه هایی که عضو یک گروه با سرمایه اجتماعی بالا هستند (مثلا کسانی که در یک مدرسه کاتولیک درس می خوانند ) بازدهی تحصیلی بالاتری دارند. به طور عام او سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از منابع نهفته در یک گروه می داند که فعالیت های خاص را برای اعضای گروه تسهیل می کند (کلمن، ۱۹۸۸، ۹۸).
یکی از مهمترین تعاریف ارائه شده در مورد سرمایه اجتماعی تعریفی است که رابرت پوتنام[۲۰] ارئه نموده است. او بیان می کند که : «سرمایه اجتماعی ، ویژگی هایی از زندگی اجتماعی شامل شبکه ها ، هنجار ها و اعتماد است که مشارکت کنندگان را قادر می سازد تا در همکاری با هم اثر بخش تر باشند و بتوانند یک هدف مشترک را دنبال کنند به طور خلاصه سرمایه اجتماعی شامل شبکه اجتماعی ، هنجار های مشترک و اعتماد در جامعه می باشد». به عبارت دیگر از منظر پوتنام سرمایه اجتماعی به سه ویژگی زندگی اجتماعی شامل شبکه اجتماعی، هنجار های اجتماعی و اعتماد بستگی دارد (پوتنام ، ۱۹۹۵، ۶۶).
فرانسیس فوکویاما[۲۱]، در تعریف خود از سرمایه اجتماعی بر ضرورت اعتماد تأکید زیادی دارد، به طوری که اعتماد را شاخص اندازه گیری سرمایه اجتماعی می داند. او رابطه میان اعتماد و موفقیت های اقتصادی را بررسی می کند و می گوید سرمایه اجتماعی که با اعتماد نشان داده می شود اثری معادل سرمایه های فیزیکی در توسعه اقتصادی دارد. طبق نظر فوکویاما، موفقیت اقتصادی، از میزان اعتماد اثر می پذیرد و اقتصاد هایی که شهروندان آنها سطوح بالایی از اعتماد به یکدیگر را دارند- که مترادف با سرمایه اجتماعی است -اقتصاد های برتر در قرن بیست و یکم خواهند بود. به نظر فوکویاما در اعتماد نوعی پرهیزکاری اجتماعی[۲۲] وجود دارد که در خلق موفقیت مؤثر است. او سرمایه اجتماعی را توانایی افراد برای کار کردن با یکدیگر به منظور دستیابی به هدفی مشترک تعریف نموده است و در سال ۱۹۹۹ سرمایه اجتماعی را هنجار های شناخته شده ای دانسته است که همکاری بین دو یا چند نفر را توسعه می دهد (فوکویاما، ۱۹۹۹، ۱۸۷).
بر اساس تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه[۲۳] سرمایه اجتماعی، شبکه های اجتماعی است که دارای هنجار ها، ارزش ها و درک مشترکی هستند و همکاری های درون و برون گروهی را تسهیل می نمایند (OECD,2001).
بانک جهانی نیز سرمایه اجتماعی را نهاد ها، روابط و هنجارهایی می داند که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی را تعیین می کنند (اررو[۲۴]، ۲۰۰۰، ۴۸). در تعریف دیگری کاواچی و همکارانش[۲۵]، ویژگی هایی از سازمان اجتماعی مانند مشارکت و هنجار های تعامل و اعتماد به دیگران که همکاری برای دستیابی به منافع مشترک را تسهیل می کند را سرمایه اجتماعی دانسته اند (کاواچی و همکاران، ۱۹۹۷، ۴۰۹).
کاهن و پروساک[۲۶] (۲۰۰۱، ۱۹) چنین بیان کرده اند که سرمایه اجتماعی شامل موجودی تعاملات میان افراد است و آنها معتقدند که اعتماد، درک متقابل، رفتارها و ارزش های مشترک در سازمان، اعضای شبکه های انسانی و گروه ها را به هم پیوند می دهد و امکان فعالیت های مشترکی را در سازمان فراهم می نماید.
در تعریف دیگری از سرمایه اجتماعی چنین آمده است که سرمایه اجتماعی، شبکه ها، هنجار ها و روابطی است که به اثر بخشی جوامع کمک می کند (مک گلیوری[۲۷]، ۲۰۰۲، ۱۲).
واین بیکر (۱۳۸۲، ۵) در کتاب مدیریت و سرمایه اجتماعی بیان کرده است که سرمایه اجتماعی منابعی است که از درون شبکه های کسب و کار در دسترس است این منابع شامل اطلاعات، اندیشه ها، راهنمایی ها و فرصت های کسب و کار، سرمایه های مالی و قدرت نفوذ، پشتیبانی احساسی، خیر خواهی، اعتماد و همکاری می باشند.
در ادامه به معرفی برخی از تعاریف متأخر که توسط اساتید جامعه شناس ایرانی تدوین و ارائه شده است پرداخته می شود.
کیان تاجبخش (۱۳۸۲، ۱۰) در مطالعات خود تحت عنوان ” سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه”، پیرامون سرمایه اجتماعی و وضعیت آن در ایران برای اولین بار به طور جدی این موضوع را مورد بررسی قرار داد. به بیان تاجبخش سرمایه اجتماعی عبارت است از” آگاهی و توجه به امور اجتماعی سیاسی به عنوان منبعی جهت کنش جمعی بوده که در آن میزان آگاهی افراد رابطه متقابلی با مفاهیمی چون فعالیت مدنی [۲۸]، وساطت اجتماعی [۲۹]و ارزش زندگی[۳۰] دارد”.
همچنین دکتر پرویز پیران، میر طاهر موسوی و ملیحه شیانی در مقاله ای تحت عنوان ” کارپایه مفهومی و مفهوم سازی سرمایه اجتماعی” به ارائه تعاریف متعدد مفهوم سرمایه اجتماعی پرداخته و با تأکید بر شرایط ایران به مفهوم سازی این موضوع پرداخته اند و سرمایه اجتماعی را به شرح زیر تعریف می کنند:
“سرمایه اجتماعی به طور عام به هنجارهای اعتماد و دوسویگی یا روابطی با رفت و برگشت اشاره دارد که معمولاً در درون شبکه های اجتماعی رخ می دهد و به نتایج عمدتاً مثبت و در مواردی منفی منجر می گردد و هدف آن استفاده از منابعی است که افراد به دلایل گوناگون از جمله ویژگی های فردی چون جنس، سن، تحصیلات، پایگاه و منزلت اجتماعی و نظایر آن طی زمان انباشته اند سرمایه اجتماعی مقید به زمان و مکان بوده و با ویژگی های ساختار جامعه و عناصر و اجزا آن رابطه ای تنگاتنگ دارد” (پیران و دیگران ، ۱۳۸۵، ۳۱ و ۳۲).
یکی دیگر از تعاریف ارائه شده در خصوص سرمایه اجتماعی در ایران توسط دکتر محمد عبداللهی و میر طاهر موسوی در مقاله ای تحت عنوان ” سرمایه اجتماعی در ایران؛ وضعیت موجود، دورنمای آینده و امکان شناسی گذار” که بر پایه طرح ملی سنجش سرمایه اجتماعی [۳۱]در ایران تدوین شده است، به بررسی این موضوع و ابعاد آن می پردازد. به بیان آنها سرمایه اجتماعی مفهومی پیچیده و چند وجهی مشتمل بر جنبه عینی – ساختاری (چون “شبکه روابط” بین اعیان اجتماعی) و جنبه ذهنی –شناختی (نظیر “اعتماد اجتماعی” بین اشخاص و گروه ها و نهادهای اجتماعی) است، و بین جنبه های عینی و ذهنی و بین عوامل کلیدی سرمایه اجتماعی همبستگی ارگانیک برقرار است که در تعامل با هم کلیت واحدی را به نام سرمایه اجتماعی پدید می آورند.
شکل ۱. ۲. ابعاد سرمایه اجتماعی گروتارت و باستلر[۳۲]، ۲۰۰۱
در تعاریف صاحبنظران ایرانی می توان به نکات مهمی به شرح ذیل، اشاره نمود:
-
- مفهوم سرمایه اجتماعی دارای دو جنبه “عینی” و “ذهنی” می باشد.
-
- این مفهوم “پیچیده” و در عین حال یک “کلیت واحد” را پدید می آورد.
-
- سرمایه اجتماعی مجموع منابع بالقوه و بالفعلی است که بر پایه اعتماد و هنجارها در قالب شبکه ی روابط عمل نموده و موجب تسهیل کنش جمعی می گردد.
-
- سرمایه اجتماعی ارتقاء دهنده جامعه از جمع جبری افراد آن است و موجب تسهیل کنش های بین فردی و کنش های جمعی می گردد.
-
- میزان منفعت افراد از سرمایه اجتماعی وابسته به ویژگی های فردی مانند جنس، سن، تحصیلات، پایگاه و منزلت اجتماعی می باشد.
-
- سرمایه اجتماعی در شرایط زمانی و مکانی ماهیت متفاوتی می یابد.
-
- ماهیت و میزان سرمایه اجتماعی به شرایط جامعه و بستر اجتماعی بستگی شدیدی دارد.
-
- سرمایه اجتماعی علی رغم سرمایه اقتصادی به طور کامل قابل انتقال نیست و در صورت عدم استفاده کاهش یافته و یا از بین می رود.
چنانچه تعاریف ارائه شده در قالب اجزا و عوامل کلیدی مفهوم سرمایه اجتماعی مورد موشکافی قرار بگیرد، می توان همپوشانی ها و نواقص برخی تعاریف را شناخته در ارائه تعریفی مناسب تر از آن بهره برد. همچنین با شناخت و استخراج مهمترین ابعاد موضوع می توان پایه و چارچوبی مفهومی جهت شکل دهی بحث پیرامون “سنجش وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران” و به طور خاص در “روستای ابیانه ” ایجاد نمود.
بحث سرمایه اجتماعی جابه جایی منابع بالقوه سرمایه را امکان پذیر می داند و فاصله میان جنبه های جامعه شناختی و اقتصادی را می کاهد.
جدول شماره ۱-۲ با ارائه تطبیقی تعاریف، به تفکیک ماهیت، مؤلفه ها، سر منشاء، بستر شکل گیری و در نهایت کارکردهای سرمایه اجتماعی می پردازد و به دنبال پاسخ به سئوالات زیر می باشد.
-
- ماهیت یا جوهر سرمایه اجتماعی چیست؟
-
- ابعاد و مؤلفه های سرمایه اجتماعی که مهمترین و بیشترین نقش را در ایجاد آن ایفا می کنند، چه هستند؟
-
- سرمایه اجتماعی از کجا سرچشمه می گیرد؟
-
- سرمایه اجتماعی در چه قالب و محملی شکل می گیرد؟
-
- کارکردهای سرمایه اجتماعی در جامعه چیست؟
جدول شماره ۱-۲ بررسی تعاریف سرمایه اجتماعی و ابعاد موضوع (علمباز، ۱۳۸۸)
ارائه کننده تعریف
ماهیت سرمایه اجتماعی
مولفه های سرمایه اجتماعی
منشاء سرمایه اجتماعی
بستر و ظرف شکل گیری سرمایه اجتماعی
کارکردهای سرمایه اجتماعی
