نقشه ۱-۱ نقشه کشورهای مسلمان

۱-۷ محدودیتهای تحقیق

هموار در تحقیق وپژوهش مشکلات، محدودیت‎ها وتنگناهایی برای دسترسی به منابع واطلاعات مورد نیاز وجوددارد که البته جزء لاینفک امرارزشمند تحقیق است. البته بعضاً منابع جدید ومعتبروجود دارد اما‎یا ترجمه فارسی معتبر نشده ویا محدودیتهایی به لحاظ طبقه بندی اسنادی دارندکه‎‎این امردسترسی پژوهندگان رادرسیکل قوانین اداری معطل‎یا ناکام می‎گذارد و نتیجه عدم دسترسی منابع اصیل ومعتبر سبب کاهش ارزش محتوای کیفی پژوهش خواهد شد. از جمله مواردی که محقق درتحقیق باید با آن دست پنجه نرم کند دقت وتوجه در بهره برداری از منابع محدود موجود است که درعناوین تحقیقاتی مشابه‎یا نزدیک هم، به نوعی موجب تکراری جلوه نمودن تحقیق می‎شود.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱-۸ مفاهیم واژه‎ها

جایگاه
جایگاه، مکان استقرار، مکان. مسکن. خانه. مقام. منزل. هر محلی که در آنجا چیزی ثابت شود. محلی که شامل چیزی باشد (دهخدا، ۱۳۶۵، ۶۸).
ژئوپلیتیک :
ژئوپلیتیک عبارت است از درک واقعیت‎های محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت، به نحوی که بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منافع ملی و حیاط ملی را حفظ کرد.
به عبارت دیگر ژئوپلیتیک عبارت است از علم کشف روابط محیط جغرافیایی و تأثیر آن بر سرنوشت سیاسی ملل می‎باشد (عزتی، ۱۳۸۲، ۷۰).
جهان اسلام
جهان اسلام اصطلاحی است برای سرزمین‌هایی که بیشتر مردم آن پیرو دین اسلام باشند. پیروان اسلام بیش از‎یک میلیارد نفر تخمین زده می‌شوند که پیرو‎‎ایین محمد فرزند عبدالله (پیامبر مسلمانان) از مردمان حجاز و‎‎ایینی با قدمت بیش از ۱۴۰۰ سال (سال قمری) هستند. مسلمانان جهان در اعتقاد به پیامبری محمد بن عبدالله به عنوان آخرین پیامبرآسمانی (خاتم‌الانبیاء) ، قرآن (کتاب مقدس اسلام) ، قبله و بسیاری احکام شریعت اسلام، اشتراک عقیده دارند.
خاورمیانه
خاورمیانه واژه‌ای است که اروپاییان به‎‎این منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی خودشان اطلاق کرده‌اند در حالی که‎‎این منطقه تقریباً در مرکز خشکی‌های زمین و نقشه سیاسی جهان است و نه در شرق مرکزی‎یا همان خاورمیانه. خاورمیانه از نظر جغرافیایی و به طور حقیقی باید در مرکز آسیا باشد نه جنوب غربی آسیا به علاوه مصر. برخی افراد از واژه خاورمیانه به دلیل اروپامحوری بودن آن انتقاد می‌کنند.‎‎این منطقه تنها از دید اروپای غربی، در مشرق واقع شده در حالیکه همین منطقه برای‎یک هندی منطقه‌ای غربی و برای‎یک روسی در جنوب واقع شده‌است. واژه «میانه» نیز بدلیل برداشتهای مختلف باعث سردرگمی‌هایی شده‌است.
کشورهای اسلامی
کشورهای اسلامی ‎به کشورهایی گفته می‌شود که دین رسمی‎آن‌ها‎یا دین بیشتر جمعیت آنان اسلام است. بیشتر کشورهای اسلامی‎ در خاورمیانه، آسیای میانه، شمال آفریقا، و جنوب شرقی آسیا هستند. اندونزی پرجمعیت‎ترین کشور اسلامی‎است. همه کشورهای اسلامی‎در سازمان کنفرانس اسلامی‎عضویت دارند.

۲-۱ ادبیات تحقیق

فصل دوم
مرور منابع ، ادبیات
و پیشینه تحقیق

۲-۱-۱ ژئوپلیتیک

این واژه، ابتدا در سال ۱۸۹۹٫ م توسط دانشمند سیاسی سوئد به نام رودولف کیلن وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. تعریفی که در این برهه از زمان می‎توانیم از ژئوپلیتیک ارائه دهیم این است که ژئوپلیتیک عبارت است از: درک واقعیت‎های محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت، به نحوی که بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منافع ملی و حیاط ملی را حفظ کرد، به عبارت دیگر ژئوپلیتیک عبارت است از علم کشف روابط محیط جغرافیایی و تأثیر آن برسرنوشت سیاسی ملل (عزتی، ۱۳۸۲، ۷۰).

۲-۱–۱–۱ مفهوم ژئوپلیتیک

تعریف «ژئوپولیتیک»: «ژئوپولیتیک» مرکّب از دو واژه «ژئو» به معناى زمین و «پولیتیک» به معناى سیاست است. در فارسى، معادل‎هایى همانند «سیاست جغرافیایى»، «علم سیاست جغرافیایى» و «جغرافیا سیاست شناسى» براى آن ذکر شده است. در انگلیسى، به آن «جیوپالیتیکس» (Geopalitics)، در آلمانى به خاستگاه اصلى آن، «گئوپولیتیک» (Geopolitike) و در فرانسوى «ژئوپولیتیک» (geopolitique) اطلاق شده است.
ژئوپلیتیک عبارت است از مطالعه روابط همکار با رقابت میان قدرت‎ها بر اساس امکاناتی که محیط جغرافیایی در اختیار می‎گذارد،‎یا امکاناتی که در‎‎این راستا می‎توان از محیط جغرافیایی گرفت. مسلما هدف ‎یک قدرت از‎‎این روابط،‎‎ایجاد موازنه‎های رقابتی با قدرت‎های دیگر برای تامین امنیت در راستای حفظ منافع ملی و گسترده آن، با توجه به چگونگی بهره گرفتن از نقش امکانات جغرافیایی است. از‎‎این دیدگاه ویژه، ژئوپلیتیک را می‎توان هنر‎‎ایجاد موازنه قدرتی با رقیبان در سطوح منطقه‎‎ای و جهانی در راستای تامین امنیت، جهت حفظ و گسترش منافع ملی درسطوح منطقه‎‎ای وجهانی دانست (مجتهد زاده، ۱۳۸۱ : ۲۱).
تاکنون مسائلی که دربارۀ ژئوپلیتیک نوشته‎یا گفته شده است بیش از آنکه ماهیت موضوع، ابعاد و معرفت شناسانه و روش شناسایی آن را مشخص کند، بیشتر شامل عبارت‎های مبهم، دیدگاه‎های آمیخته با اعتراض سیاسی، توصیف و تعبیرها، کلی گویی‎ها، اصطلاحات ربطی، جدول‎های ذهنی، مونوگرافی‎های ذهنی و مسائلی از‎‎این قبیل است، که اعتبارعلمی‎ژئوپلیتیک را مخدوش نموده و مانع از آن می‎شود که ژئوپلیتیک بتواند از ثبات موضوعی، فلسفی و روش شناسی علمی‎برخودار شود و بتواند به گزاره‎های کلی و جهان شمول نظیر قوانین، حقایق مسلم و نظریه‎های علمی‎تبیین کننده دست‎ی‎ابد. در واقع می‎توان گفت ژئوپلیتیک علیرغم ادبیات گفتمانی و هویت اعتباری خود در‎یک قرن گذشته قابلیت برخورداری از مبنای فلسفی را دارا می‎باشد و قادر است با مسیر‎ی‎ابی درست از وضعیت نه چندان علمی‎که دچار آن است خارج شود و به موقعیت‎یک رشته علمی‎وتولید کننده گزاره‎های کلی انتقال پیدا کند (حافظ نیا، ۱۳۸۴، ۱۷)
«واژه ژئوپلیتیک که ابتدا در سال ۱۸۹۹٫ م توسط دانشمند سیاسی سوئد به نام رودولف کیلن وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. ژئوپلیتیک از زمان وضع آن در یک قرن گذشته از نظر مفهومی و فلسفی دچار شناوری بوده و هنوز بر سر ماهیت آن اتفاق نظر وجود ندارد و دیدگاه های متفاوتی درباره ماهیت آن ابراز شده است (عزتی، ۱۳۸۲، ۷۱).
ژیروید اتو تایل معتقد است، ژئوپلیتیک در قرن بیستم از تاریخ پرفراز و نشیبی برخوردار بوده و توانسته است در رساندن معنی ارتباط کلی بین جغرافیا و سیاست مؤثر باشد ولی معنی کردن ژئوپلیتیک کاری بس مشکل است… زیرا معنی مفاهیمی چون ژئوپلیتیک تمایل به متغیر و تحول دارند و متأثر از دوره‎های تاریخی و ساختارهای نظم جهانی اند که آنها خود تحول پیدا می کنند. او معتقد است کیلن و سایر متفکرین امپریالیستی، ژئوپلیتیک را به عنوان بخشی از دانش استعماری غربی فهمیده اند که از روابط بین سیاست عناصر طبیعی زمین بحث می کند» (عزتی، ۱۳۸۲، ۷۴).
لورو و توال ژئوپلیتیک را دو روش ویژه ای می دانند که پدیده بحرانی را کشف و تحلیل می کند و راهبردهای تهاجمی یا دفاعی را بر سر یک محدوده ارضی از نقطه نظر محیط جغرافیایی انسانی و طبیعی تعریف می‎کند (لورو و توال، ۱۳۸۱، ص ۳۴) دیدگاهی هم وجود دارد که ژئوپلیتیک را نعادل “راهبرد” (استراتژی) می‎داند و برای نمونه به ژئوپلیتیک ریگان‎یا ژئوپلیتیک گورباچف اشاره می‎کند (عزتی، ۱۳۸۲، ص ۴۲)
ژئوپلیتیک مطالعه روابط بین المللی و منازعات از لحاظ جغرافیایی است به عبارتی تأثیر عوامل جغرافیایی نظیر: موقعیت، فاصله و توزیع منابع طبیعی و انسانی بر روابط بین المللی را موضوع ژئوپلیتیک تشکیل می‎دهد. دکتر میرحیدر نیز تعریف ژئوپلیتیک را با همین دیدگاه بدین صورت ارائه می‎دهد.
«شیوه‎های قرائت و نگارش سیاست بین الملل توسط صاحبان قدرت و اندیشه و تأثیر آنها بر تصمیم گیری‎های سیاسی در سطح ملی و منطقه‎‎ای» (میرحیدر، ۱۳۷۷، ص ۲۲) ‎‎این نگرش به ژئوپلیتیک بر پایه رویکرد جدیدی نسبت به مطالعات ژئوپلیتیکی که از آن به ژئوپلیتیک انتقادی تعبیر می‎شود قرار دارد.
نگرش انتقادی نسبت به ادبیات کلاسیک ژئوپلیتیک توسط ژیرو‎ی‎د اتو تایل در اواسط دهه ۱۹۹۰ ارائه و گسترش‎یافت. در‎‎این نگرش ژئوپلیتیک سنتی متهم شد که شرایط سوء استفاده قدرت‎های استعماری و سلطه گر را از اندیشه‎های جغرافیایی تسهیل نموده است» (مجتهدزاده، ۱۳۸۱، ص ۲۹۱)

۲-۱-۱-۲ پیدایش ژئوپلیتیک

تولد ژئوپلیتیک با ظهور جغرافیا پیوند دقیق و نزدیک دارد. جغرافیا در مفهوم عام خود رشته‎‎ای است قدیمی‎از دانش با پیشینه‎‎ای ۲۵۰۰ ساله، زیرا بطور سنتی آن به هر دولت می‎رسد.‎‎این علم همواره به فراق شاهان، فرماندهان نظامی، کاشفان‎یا تجار که همواره تشنه کشف افق‎ها و سرزمین‎های جدید بودند خوش می‎آمده است» (لورو و توال، ۱۳۸۱، ص ۲).
‎‎این وضع در اوایل قرن نوزدهم تغییر کرد. در فردای کنگره وین در سال ۱۸۱۵ پروس سرزمین‎های واقع در غرب خاک را توسط شاهزاده نشین‎های متعدد آلمانی از قلب تاریخی خود جدا شده بودند دوباره به دست آورد. برای‎ یکپارچه کردن‎‎ این سرزمین‎ها ‎‎ایجاد‎ یک آلمان جغرافیا می‎توانست ابزار رسیده به‎‎این هدف باشد.
در چنین حال و هوایی است که جغرافیایی «مردمی» در برابر جغرافیای سلطنتی زاده می‎شود و در آن فضای هویت جویی آلمان، فرید ریش راتزل قوانین جغرافیایی را تدوین می‎کند (لورو و فرانسوا توال، ۱۳۸۱، ص ۳).

۲-۱–۱–۳– رویکرد ژئوپلیتیک

خواستگاه دانشی که بعدها به آن عنوان « ژئوپلیتیک » داده شد در مراکز استعماری امپراطوری‎های رقیب در آخر قرن نوزده میلادی متولد شده است. در آنها دانشگاه‎ها، اجتماعات جغرافیایی و مراکز آموزشی قدرت‎های بزرگ‎‎ایجاد شد. از سال ۱۸۷۰ به بعد قدرت‎های بزرگ اروپا با‎یک برنامه بی سابقه به توسعه طلبی امپریالیستی و توسعه طلبی قلمرو در روی آن مناطق مبادرت کردند (O tuathail , 1996 : 21). ژئوپلیتیک بعنوان شکلی از دانایی و قدرت در دورۀ امپریالیستی بین سال‎های ۱۹۴۵ – ۱۸۷۰ زمانی متولد می‎شود که امپراطوری‎های رقیب در طول جنگ‎های متعددی که با‎ی‎کدیگر داشتند خطوط قدرت را مرتب کرده و آن را تغییر داده و در آن تجدید نظر کردند. خطوط قدرت مورد نظر، تشکیل دهنده مرزهای نقشۀ سیاسی جهان بودند در‎‎این دوره از رقابت‎های امپریالیستی که موفقیت‎های تکنولوژیکی بزرگ، انقلاب جهانی و دگرگونیهای فرهنگی صورت گرفت، ژئوپلیتیک امپریالیستی نیز شکل گرفت (احمدی پور، بدیعی، ۱۳۸۱ : ۲).
شاید مشهورترین جغرافی دانان عصر امپریالیستی، مکیندر بود. مقاله معروف او «محور جغرافیایی تاریخ» روابط و پیوستگی‎های بین علایق ملی و جغرافیای زمین را شامل می‎شد.‎‎این مقاله اولین تفسیر انجمن سلطنتی جغرافیای انگلیس در لندن در سال ۱۹۰۴ بود. برای همین آن مقاله از جهت محتوا خیلی مهم است. مکیندر ‎‎این مقاله را موقعی می‎نویسد که گروه‎های مختلف قدرت‎های امپریالیستی ظهور کرده اند (Rennie Short , 1994 : 18، به نقل از زین العابدین، ۱۳۸۹). شاید مهمترین دانش آموخته جغرافیای سیاسی بعد از راتزل، رودلف کی الن، دانشمند سوئدی علوم سیاسی استاد دانشگاه گاتبرگ بود، کی ِالن بسیارتحت تأثیر اندیشه‎های سیاسی – جغرافیایی راتزل در مطالعه سیاست‎های جهانی و ماهیت دولت قرار گرفته بود. کی الن‎‎ایده‎های راتزل را دربارۀ حکومت به عنوان‎یک پدیدۀ موجود زنده (ارگانیسم) بسط داد (Dikshit , 1995: 11، به نقل از زین العابدین، ۱۳۸۹).
در سال‎های اولیه قرن بیستم کی الن و دیگر اندیشمندان امپریالیست، ژئوپلیتیک را به عنوان بخشی از دانش امپریالیستی غربی فهمیدند که از ارتباط با زمین فیزیکی (جغرافیا) و سیاست بحث می‎کرد. بعد با هدف سیاست خارجی آلمان نازی‎ یعنی لبنسرام (تعقیب فضای حیاتی آلمان) همراه شد. و برای همین از نظر اکثر نویسندگان و تحلیل گران بعد از جنگ جهانی دوم محو شد و در طی سال‎های بعد از جنگ سرد، ژئوپلیتیک برای توصیف کشمکش و درگیری جهانی بین شوروی و‎‎ایالات متحده آمریکا بر سر کنترل کشورها و منابع استراتژیک جهان استفاده شد (O thathail , Dalby & Routledge ; 1968 : 1، به نقل از زین العابدین، ۱۳۸۹). در خلال دهۀ ۱۹۲۰، کانون مطالعات ژئوپلیتیک در آلمان متمرکز شد و در آنجا بود که‎‎این رشتۀ علمی‎ زمانی که به عنوان‎یک مکتب جدید توسط کارل فون‎هاوس هوفر (۱۹۴۶ – ۱۸۶۹) شکل گرفت، تصویر بسیار مخدوش خود را کسب نمود. « پارکر» در‎‎این رابطه چنین توضیح می‎دهد: «پس از شکست آلمان در جنگ جهانی اوّل، گروهی از جغرافی دانان آلمانی،‎‎ایده‎های راتزل را پذیرفته و تا آنجا پیش رفتند که از ‎‎این ‎‎ایده‎ها، بعنوان مبنای‎یک طرح هوشمند، نه تنها برای بهبود آلمان، بلکه برای بازگشت آلمان به جایگاه‎یک قدرت بزرگ، استفاده کردند. استدلال بنیادین آنها‎‎این بود که گرچه جغرافیای سیاسی به شرایط فضایی کشور می‎پردازد امّا ژئوپلیتیک به نیازهای فضایی می‎پردازد. تمام استراتژی حزب نازی برای سلطۀ آلمان بر اروپا، تحت تأثیر نظریه‎هایی بود که‎‎این محققان ژئوپلیتیک فرمول بندی کرده بودند (مویر، ۱۳۷۹ : ۳۶۷ – ۳۶۶، به نقل از زین العابدین، ۱۳۸۹).
ژئوپلیتیک به دلیل شکل گیری آن بدست کارشناسان خود اروپا، موجود خام دوران خود بود و در مادی‎گرایی جغرافیایی کهنۀ قرون گذشته ریشه داشت. ضعف چنین روشهایی را جغرافی دانان کمونیست آلمانی، کارل ویتفوگل در سال ۱۹۲۹ تشخیص داد و اوتواتیل توضیح داده است که ویتفوگل چگونه پی برد که ژئوپلیتیک «فرض می‎گیرد که عوامل جغرافیایی بسته به خصوصیتشان (آب و هوا، خاک، موقعیّت، ناهمواری زمین و حتی نژاد) حیات سیاسی را مستقیماً تحت تأثیر قرار می‎دهند.» و حال آنکه در واقع، چنین عوامل جغرافیایی بطور مستقیم تأثیر نگذاشته، بلکه از طریق انسان نقش میانجی را به عهده دارند (مویر، ۱۳۷۹ : ۳۶۷ – ۳۶۶، به نقل از زین العابدین، ۱۳۸۹).

۲-۱-۱-۴- ژئوپلیتیک سنتی

سرهالفورد مکیندر (۱۸۶۱ تا ۱۹۴۷) را باید احتمالاً معروف ترین بیانگذار ژئوپلیتیک سنتی به حساب آورد. او عمدتاً مریون مقاله‎‎ای است که با عنوان «محور جغرافیایی تاریخ» در سال در مجله ۱۹۰۴ جغرافیایی منتشر شد.
مکیندر‎‎این نوشته از‎یک محور یا مبنای جهان سخن به میان می‎آورد و آن را «قلب سرزمین» جهان می‎نامد او بستر‎‎این محور را بخش قاره‎‎ای «اوراسیا» می‎داند. با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم، جهان به صورتی که نظریه پردازان و مبلغان ژئوپلیتیک ترسیم کرده بودند، چهره‎‎ای جدید از خود نشان می‎دهد. عقاید و گرایش‎های پیش تاریخ که براساس قواعد فرازمانی تحولات سیاسی را تبیین می‎کردند، با رخ نمودن واقعیت جدید بین المللی متزلزل می‎شوند».
متغیرهای ژئوپلیتیکی سنتی تحت تأثیر دگرگونی‎های سیاسی بعد از جنگ اعتبار و صحت خود را بویژه در سه زمینه زیر از دست دادند.
۱-نخست آن که نظریه مبتنی بر وجود‎یک جبر جغرافیایی تحت تأثیر شرایط جدید و بویژه رشد فناوری رنگ باخت.
۲-آنگاه فضای ارضی و وسعت نیز اهمیت خود را در صحنه رقابت جهانی از دست داد. با ظهور دوران سلاح‎های قاره پیما دیگر هیچ سرزمینی در امنیت قرار ندارد و در «قلب زمین»‎یا سرزمین محور نیز از صحنه محو شده است.
۳-مرزها به مانند موجودات زنده تلقی می‎شوند و گمان می‎رفت که از طریق تصرف‎های سرزمینی‎یا صلح آمیز تحول می‎یابند. اما از‎‎این پس واقعیت به گونه‎‎ای دیگر است. استقلال مستعمرات، استقرار‎یک نظام سیاسی بین المللی تبلور‎یافته در سازمان ملل متحد توصعه وسایل ارتباطی و اطلاعاتی و آزادیخواهی جوامع مدنی نوعی ثبات حقوقی و نهادینه شده بین المللی و غیر قابل اعتراض بودن مرزهای را در پی داشته اند (لورو وتوال، ۱۳۸۱، ص ۲۹).

۲-۱–۱-۵- رویکرد ژئوپلیتیک زیست محیطی

بنیادهای زیستی عوامل و متغیرهایی هستند که وجود آنها در شکل گیری، گسترش، تکامل و بقایای حیات اجتماعی انسانی تأثیر دارند، نیازهای حیات اقتصادی انسان‎ها را تأمین می‎کند، و الگوی پراکندگی و استقرار گروه‎های انسانی، نوع معیشت، رفتارهای اقتصادی – اجتماعی و حتی فرهنگی انسان از آنها متأثر است،‎‎ این عوامل عبارتند از : فضا، وسعت سرزمین اقلیم و ساخت آب و هوایی، منابع آب، منابع خاک، گونه‎های گیاهی و حیوانی (حافظ بینا ؛ ۱۹۹۰، ۷۵).
در واقع از عصر نوسنگی به بعد جامعه‎های بشری دست به کار دگر سان کردن و سامان دادن به طبیعت بوده اند و گواه آن تبدیل ۱۹ میلیون کیلومتر مربع به زمین کشاورزی، ۲۵ میلیون کیلومتر مربع به چراگاه و ۴۰ میلیون کیلومتر مربع به احداث زیر ساخت‎ها و حوزه‎های شهری است. افزایش تراکم‎های انسانی از طریق افزایش جمعیت جهان و کالایی کردن گستره‎های طبیعی برای بهره برداری از آنها با واسطه دامپروری و کشاورزی و استفاده از چوب‎های جنگل‎ها در نهایت به شتاب گرفتن هر چه بیشتر جنگل زدایی می‎انجامد بطوریکه در دهۀ ۱۹۸۰حدود ۱۵۰ میلیون هکتارجنگل از میان رفت (دولفوس؛ ۱۳۹۰، ۴۹).