از زمان سقوط دیوار برلن توجه فوقالعادهای به چند موضوع مرتبط با یکدیگر از قبیل سرمایه اجتماعی، جامعه مدنی، هنجارهای اجتماعی و اعتماد به عنوان مسائل عمده دموکراسی معاصر معطوف گردید (فوکویاما، ۱۹۴۲). توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی از سال ۱۹۱۶ با کار هانیفان آغاز شد. وی به عنوان اولین فردی که به این موضوع توجه کرد، در اغلب آثار معرفی شده است. پس از هانیفان جامعه‌شناسانی چون جانسیلی، الکساندرسیم و الیزابت لوزلی با یک فاصله زمانی نسبتاً طولانی یعنی پس از گذشت حدود چهار دهه در سال ۱۹۵۶ به مفهوم سرمایه اجتماعی پرداختند (خوشفر، ۱۳۸۷). سپس این مفهوم دوباره در سال ۱۹۶۱ توسط جین جاکوبز مطرح شد؛ ولی استفاده از آن در عرصه‌ی سیاست اجتماعی در چند دهه اخیر رواج یافته است. اکنون در بسیاری از رشته های علمی از جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و اقتصاد از سرمایه اجتماعی سخن گفته می شود (توکلی و همکاران، ۱۳۹۰).
سرمایه اجتماعی بازگشت دوباره اخلاق به جامعه لیبرالیستی غربی است. به تعبیری دیگر بعد از شکست کمونیسم و تلاش نئولیبرالیسم برای فردی کردن جامعه و فروکاستن شأن جامعه تا حد فرد و اتمی کردن انسانها، ایده سرمایه اجتماعی قوت گرفت (محمدی، ۱۳۸۴).
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
تحول پارادایمی حاصل شده در دهه اخیر در ادبیات علوم اجتماعی، ذهن صاحبنظران علوم اجتماعی را از سمت مفاهیم سخت به مفاهیم نرم کشیده است. در این زمینه مباحث مربوط به فضای مفهومی و سنجش سرمایه اجتماعی اهمیت ویژهای پیدا کرده است (غفاری، ۱۳۸۴).
۲-۴-۲- تعریف سرمایه اجتماعی
در یک تقسیم بندی کلان، سرمایه را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد: (الف) سرمایه فیزیکی که تأسیسات و سازههای عینی را شامل می شود، (ب) سرمایه مالی که پول و انواع اوراق را دربرمیگیرد، (ج) سرمایه انسانی که مهارت و توانمندیهای فردی و جمعی را فرا میگیرد و (د) سرمایه اجتماعی که ناظر بر منابع موجود در تعاملات اجتماعی برای گسترش کنشها و تحصیل اهداف کنشگران اجتماعی است (پیشگاهیفرد، ۱۳۹۱).
سرمایه اجتماعی بر مبنای کارکرد آن قابل تعریف است. سرمایه اجتماعی دارای ذات واحدی نیست؛ بلکه مجموعه ای از ذاتهای گوناگون است که دو عنصر مشترک دارند: اولاً همه آنها مشتمل بر جنبهای از ساختارهای اجتماعیاند، و ثانیاً برخی کنشهای خاص کنشگران- اعم از اشخاص حقوقی یا حقیقیها را- در داخل محدوده ساختار تسهیل می کنند. سرمایه اجتماعی مانند سایر اشکال سرمایه مولد است یعنی تحقق اهداف معینی را که در نبودش محقق نمیشوند امکان پذیر میگرداند. سرمایه اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی کاملا قابل معاوضه یا جانشینی نیست؛ بلکه ممکن است مختص فعالیتهای معینی باشد (تاجبخش، ۱۳۸۴). سرمایه اجتماعی مانند دیگر مفاهیم علوم اجتماعی تعریف یگانه‌ای ندارد. اولین تعریف در اثر کلاسیک جین جاکوبز با نام “مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی (۱۹۶۱)” به کار رفته است؛ او در این اثر توضیح داد که شبکه های اجتماعی فشرده در محدودههای حومه قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان می دهند (فوکویاما، ۱۹۴۲).
از نظر پانتام ویژگیها و عناصر سازمان اجتماعی مثل اعتماد، هنجارها و شبکه هایی که قادر به ارتقا کارکرد جامعه از طریق فراهم کردن زمینه اعمال هماهنگ باشند را سرمایه اجتماعی گویند (محمدی، ۱۳۸۴). پیربوردیو سرمایه اجتماعی را از دید جامعه شناسی چنین تعریف می کند: مجموعه منابع واقعی یا بالقوهای است که حاصل شبکه های بادوام از روابط درحد آشنایی، شناخت متقابل و عضویت در گروه است (سردارنیا، ۱۳۹۰). اصل وجودی سرمایه اجتماعی راهحلی برای مشکلات اجتماعی گوناگون مانند فقر، جرم و جنایت، اقتصاد عقب مانده و حکومت کمبازده به شمار میرود (Boix et al, 1998).
سرمایه اجتماعی مجموعه نهادها، قوانین، روشها عادات اجتماعی و سنتها و قواعد رفتاری یک جامعه را شکل میدهد. این مناسبات وسیلهای برای رسیدن به اهداف و منافع فردی، گروهی و جامعه محسوب می شود. برقراری ارتباط و تعامل بین افراد یک جامعه و حفظ آن در طول زمان افراد را قادر میسازد به چیزهایی دست یابند که بدون آن، امکان دستیابی به آن را ندارند؛ یا به سختی موفق به کسب آنها میشوند (Field,2003).
بانک جهانی، سرمایه اجتماعی را بهعنوان ثروت نامرئی یک کشور در نظر میگیرد و آن را دربرگیرنده نهادها، روابط و هنجارهایی میداند که تعاملات اجتماعی را شکل می دهند (خاوری و خاوری، ۱۳۹۰).
اندیشه اصلی سرمایه اجتماعی این است که خانواده، دوستان و همکاران دارایی بسیار مهمی هستند که فرد می تواند در شرایط بحرانی آنها را بهکار گیرد، از آنها بهره بگیرد و یا برای منافع مادی استفاده کند (پیشگاهیفرد، ۱۳۹۱).
سرمایه اجتماعی مجموعه نهادها، قوانین، روشها، عادات اجتماعی و سنتها و قواعد رفتاری یک جامعه را شکل میدهد. این مناسبات وسیلهای برای رسیدن به اهداف و منافع فردی، گروهی و جامعه محسوب می شود. برقراری ارتباط و تعامل بین افراد یک جامعه و حفظ آن در طول زمان، افراد را قادر میسازد به چیزهایی دست یابند که بدون آن، امکان دستیابی به آن را ندارند یا به سختی موفق به کسب آنها میشوند (زنگنه و همکاران، ۱۳۹۰). عناصر اصلی و مشترک تعاریف مختلف ارائه شده توسط صاحبنظران امر از سرمایه اجتماعی در جدول (۲-۵) ارائه شده است.
جدول (۲-۵) جدول مقایسه‌ای نظریهپردازان درباره تعریف مفهومی سرمایه اجتماعی (سفیری و صدفی،۱۳۹۱)
نظریهپردازان
تعریف مفهومی
کارکرد/هدف
سطح تحلیل
رابرت پانتام
شبکه های روابط اجتماعی مبتنی بر هنجارهای اعتماد و همیاری
تسهیل کنش جمعی و کسب منفعت متقابل
مناطق و اجتماعات در مقیاسهای ملی و فراملی
پیر بوردیو
منابع موجود برای دسترسی به کالاهای جمعی
تولید سرمایه اقتصادی
رقابتهای طبقاتی
جیمز کلمن
جنبههایی از ساختار اجتماعی برای کنشهای منطقی
تولید سرمایه انسانی
کنشگران در زمینه های خانوار و دیگر اجتماعات
نان لین
دسترسی و استفاده از منابع نهفته در روابط و شبکه های اجتماعی
تولید منابع قدرت و حفظ آنها
کنشگران در شبکه ها و ساختارهای اجتماعی
فرانسیس فوکویاما
مجموعه ای از هنجارها یا ارزشهای غیر رسمی
ترویج تعاون و همکاری، کارایی اقتصادی و ثبات دموکراسی
جوامع و فرهنگها
