همان طوری که در بالا اشاره شد: هم در عرف و هم در قوانین حق نسق و حقوق زارعانه، حق ریشه و اعیان به رسمیت شناخته شده است.

حق الامتیاز: مجموعه سرمایه گذاریهای مادی، معنوی و کاری و خدماتی که یک شخص حقیقی یا حقوقی در محل کاری که عرصه آن متعلق به او نیست انجام می‌دهد حق الامتیاز بوده و در حقیقت همان حق کسب و پیشه کشاورزی یا دامداری می‌باشد که با تعریف قانونی نسق هماهنگ است. .

مجموعه حق زارعانه و حق تصرف که به صورت حق کسب و پیشه کشاورزی می‌توانیم بنامیم بستگی دارد به عرف محل و اصطلاحات به کار رفته شده که در مناطق مختلف ایران به صورت‌های زیر عنوان می شود .

-حق کارافه

-حق آبادانی

-حق تصرف

-حق ریشه

-حق آب و گل

-حق بنه

-حق جور

-حق تبرتراشی

-حق مستأجرین و متصرفین در اراضی کشاورزی کشت و صنعتها، ‌مرغ‌داری‌ها و ‌دامداری‌ها و سایر حرف کشاورزی

-حق بهره برداری از مزایای قانونی برای متصرفین اراضی کشاورزی نظیر حق تصرف در اراضی کشت موقت هیأتهای هفت نفره، اصلاحات ارضی و غیره

-حق احداث اعیانی و ساختمان‌های روستایی و احداث باغات

-حق امتیازهای ناشی از تدارک نهادهای کشاورزی نظیر حق امتیاز، چاه آب، تسطیح اراضی، ایجاد نهر و کانال و امتیازهای آب برق و تلفن و غیره

ـ سایر موارد دیگری که در عرف و عادت و قوانین، ایجاد حق می کند. در حقیقت ارزش افزوده مجموعه خدمات و کار انجام شده، سرمایه گذاری به کار رفته در زمین که به صورت های مختلف بالا در زمین انجام ، حقوق زارعانه و حق کسب و پیشه کشاورزی نام دارد.

بند چهارم : نحوه احتساب حق زارعانه و ریشه

یکی از مباحثی که در محاکم قضائی ازسوی کشاورزان ‌در مقابل‌ مالکین املاک زراعی مطرح می‌گردد موضوع حق ریشه است. با مطالعه کتاب « زاررع ‌و مالک» و اظهارات کارشناسان علاقه مند ‌به این مبحث مشخص می شود که درعرف وقوانین حاکم حق ریشه به نحوی پذیرفته شده است منتها تعیین مقدار آن را موکول به توافق بین زارع ‌و مالک نموده اند ودرصورت عدم توافق دادگاه ها ‌و محاکم داوری تعیین آن را به کارشناس یا خبره واگذار می نمایند تا با توجه به عواملی چند که درتعیین حق ریشه مؤثر است ارزیابی صورت گیرد. مقدار حداقل وحداکثر نسبت به بهای کل ملک ممکن است درشرایط مختلف کشور فرق داشته باشد مثل حق کارافه که در مازندران گاهی اوقات چندین برابر بهای اصلی ملک است و همچنین حق ریشه که کارشناسان محترم آن را تا ۵۰ درصد بهای ملک نیز ذکر نموده اند. علیهذا با توجه به شرایط محلی حاکم در منطقه ما حداقل یک بیستم و حداکثر یک سوم مد نظرکارشناسان زبده وخبره قرارمی گرفته که در این رابطه از نظرات آنان نیز استفاده گردید. ^[۴۳] از مسائل مهمی که قابل ذکر است این موضوع است که ما زمین را ‌بر اساس زمین کشاورزی درنظر گرفته وحق ریشه را محاسبه می نمائیم. حال اگر یک زمین کشاورزی که روزگاری قیمت آن متری ۱۰ ریال بوده است ولی امروزه بر اثر اقدامات عمرانی اطراف آن و مثلاْ مسکونی شدن منطقه به قیمتهای مسکونی (مثلاْ متری ۵۰۰۰۰۰۰ ریال) ارزش افزوده پیدا نموده است دیگر کارشناس ملزم نیست که به تناسب زمین‌های کشاورزی حق ریشه را هم متناسب با قیمت بالا ببرد. لذا درفرمول ابداعی ذیل الذکر سه نوع قیمت

1. 1. به ازاءهرمترزیر۱۰۰۰۰ تومان(کشاورزی صرف)

1. 1. به ازاء هرمتر ۱۰هزار تا۴۰ هزار تومان(کشاورزی درحال تبدیل)

1. به ازاء هر متر ۴۰۰۰۰تومان به بالا(اراضی خارج شده ازکاربری کشاورزی)

درنظر گرفته شده وضریب فرمول ‌به این نسبتها نوسان داده شده است. از مباحثی که درمطالعات خود متوجه شدم این بود که کارشناسان محترم به حق فرموده بودند که حق ریشه فرمول پذیر نمی باشد. علی‌رغم این واقعیت در این مبحث سعی شده است تا با توجه به عوامل دخیل درصورت مسئله، به نحوی فرمولی برای این امر بیان گردد..

و اما فرمول حق ریشه ، خلاصه فرمول به شکل ذیل است:

حق ریشه برابراست با قیمت کل ملک ضرب در سال‌های تصرف تقسیم برعدد K حاصل به دست آمده به اضافه هزینه های انجام شده برروی زمین توسط کشاورز

R=PY/K

توجه فرمائید به جای خط کسری فارسی«—-» از خط کسری لاتین « / » استفاده شده وبا ممیز فارسی اشتباه نگردد.

اگر کشاورز هزینه هائی در ملک مورد تصرف کرده باشد که باعث بهره وری بیشتر آن شده باشد میتوان پارامتر C را به عنوان هزینه ها به آن افزود.

R=(PY/K)+C

R ، حق ریشه،P، قیمت کل زمین،Y ، سال‌های تصرف (سال‌های تصرف حداکثر۶۶سال محاسبه گردد تا حق ریشه از یک سوم بهای ملک بیشترنشود) و K، ضریبی است که ذیلاً شرح داده می شود . همچنین C عبارت است از هزینه های مفید انجام شده توسط زارع برروی زمین.

واما ضریبK ،

1. 1. تا قیمت هر مترمربع زمین ۱۰۰۰۰ تومان عدد ۲۰۰ =K

1. از۱۰۰۰۱ تومان تا ۴۰۰۰۰ تومان :

الف – اگر واحد پول تومان رایج ایران فرض شود، محاسبه K :

K=(t/100)+100)

t، قیمت یک مترزمین برحسب تومان ایران

ب – اگر واحد پول ریال رایج ایران فرض شود، محاسبه K :

K=(r/1000)+100)

r ، قیمت یک متر زمین برحسب ریال ایران

که بااین روش عددK درفرمول حق ریشه از قیمت متری۱۰۰۰۱ تومان تا متری ۴۰۰۰۰ تومان به ترتیب از۲۰۱ الی ۵۰۰ تامرز متری ۴۰۰۰۰ تومان متغیر خواهد بود..

به عبارتی میتوان موضوع را اینگونه خلاصه کرد:

در شرایطی که قیمت زمین از متری ۱۰۰۰۰تومان تا ۴۰۰۰۰تومان است مقدارعددK درمخرج کسر فرمول برابر ۲۰۰+(تفاضل قیمت مورد نظر برحسب تومان وعدد۱۰۰۰۰) ضربدر ۰۱/۰ خواهد بود.

مثلاْ اگر قیمت زمین متری ۳۶۰۰۰تومان بود عددK برابر۲۰۰

+(۱۰۰۰۰-۳۶۰۰۰)*۰۱/۰=۲۰۰+۲۶۰۰۰*۰۱/۰=۲۰۰+۲۶۰=۴۶۰

یا(۴۶۰ K= که همان تقسیم عدد۳۶۰۰۰به عدد۱۰۰وجمع کردن حاصل آن به عدد ۱۰۰ می‌باشد.

1. اگر قیمت هرمتر مربع زمین بالای ۴۰۰۰۰ تومان باشد عدد۵۰۰= K و ثابت خواهد بود.

تا اینجای قضیه دوستان استحضار دارند که محاسبات فوق صرفاْ عملکرد زارعانه کشاورز متصرف ملک بود که برای زمین وسالهای تصرف وارزش زمین حساب شده است ولی صحبت از اقدامات آبادگرانه زارع به میان نیامده است. لذا چنانچه آماده نمودن ملک مانند تسطیح، ‌خاک‌برداری، خاکریزی واصلاح خاک، بهسازی مسیر آب، محلهای عبور و مرور، تمهیداتی برای ایجاد راه دسترسی و امثال این ها.

1. 1. کاشت درختان اعم از مثمر یا غیر مثمر مفید، کشت زراعتها ‌و گیاهان باغبانی چند ساله مانند یونجه، گل محمدی ، زعفران وزراعتهائی که برداشت آن موکول به سال یا فصل دیگری بوده ‌و مالک اجازه ادامه تصرف ملک را نمی دهد

1. 1. احداث ابنیه مانند اتاق کارگری با رضایت یا رضایت ضمنی مالک ویا سازه‌های مجاز مانند استخر آبیاری ،منبع آب ، لوله کشی آبیاری از جمله انواع آبیاری تحت فشار

1. 1. انواع پیگیری های حفاظت از منافع مالک در ملک مورد نظرتوسط زارع که مستلزم حق الزحمه برای زارع متصرف باشد و هزینه های آن که به نحوی قابل اثبات بوده ویا مورد تاییدمالک است.