کتاب های چاپ سنگی با نسخه های خطی مشابهت هایی دارند که از جمله می‌توان به تذهیب، تشعیر، جلدبندی نفیس، صفحه‌بندی، جدول‌بندی، صفحه عنوان، کاتب و تاریخ کتابت اشاره کرد. با این همه به سبب محدودیت هایی که در چاپ سنگی وجود دارد تنوع و کثرت تذهیب در آنها کمتر از نسخ خطی است.
در کتاب های چاپ سنگی نیز مانند نسخه های خطی، صفحات جدول بندی شده‌اند، به طوری که دو قسمت متن و حاشیه کاملاً از هم مجزا هستند. جدول شامل دو یا چند خط است که نوعی زیبایی و نظم به صفحه کتاب می دهد. حاشیه که شکل ستونی پیدا می کند، جایگاهی برای توضیحات واژه های متن، نقد صاحب نظران، پانوشت، اثری مجزا، یا تعلیقه و شرح بر متن اصلی است. معمولاً نوع خط حاشیه‌ها با خطِ نوشته های متن متفاوت است. نوشته حاشیه به شکل نقوشی چون ترنج های کوچک، لچک، یا شکل های گیاهی و هندسی است.
( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
بیشتر نسخه های چاپ سنگی مانند نسخ خطی، فاقد صفحه‌شمار هستند. نظم اوراق کتاب را با کلمه پاصفحه ای مشخص می کردند و نخستین کلمه سطر اول صفحه دوم را در گوشه چپ پایین صفحه اول می نوشتند که با مطابقت این واژه در هر صفحه، نظم آن مشخص می گردید.
بعدها در کتاب های چاپ سنگی، شماره گذاری صفحات نیز مرسوم شد. در کتاب های چاپ سنگی صفحه عنوان نیز وجود ندارد و مشخصات (نام مؤلف، کاتب، تاریخ نگارش، نام مطبعه، تاریخ چاپ، و غیره) در پایان آخرین صفحه ذکر می شده است. کاتبان و تاریخ کتابت نوشته های آنها نیز از عناصر خاص کتب چاپ سنگی است که در پایان متن، زیر عنوان «راقم سطور»، «رقم از»، «کتبه العبد الاقل الجانی» و «حرّر» … ذکر می شده است.
۲-۵-۷- چاپخانه های چاپ سنگی در ایران
۱- چاپخانه چاپ سنگی استاد عبدالعلی در سال ۱۲۵۹ ه.ق به مدیریت استاد عبدالعلی در تهران تاسیس شد. از جمله کتابهایی که در این چاپخانه چاپ شده اند می توان کتاب معجم فی آثار ملوک العجم تالیف میرزا عبدالله بن افضل الله الحسینی و تاریخ پطر کبیر را نام برد.
۲- چاپخانه چاپ سنگی استاد حاج عبدالمحمد در سال ۱۲۶۰ ه.ق به مدیریت استاد حاج عبدالمحمد در تهران تاسیس شد. این چاپخانه در ابتدا برای چاپ کتب و رسالات راه اندازی شد، اما بعدها محل چاپ روزنامه وقایع اتفاقیه گردید و از شماره ۴۷ به بعد این روزنامه در آنجا چاپ شد. از جمله کتابهایی که در این چاپخانه چاپ شده اند می توان کتابهای حدیقه الشیعه، زینت المجالس، فصول خوارزمی، شاهنامه فردوسی و کشکول را نام برد. این چاپخانه تا سال ۱۲۷۵ فعال بود و پس از آن تعطیل شد.
۳- چاپخانه چاپ سنگی استاد آقا میرباقر طهرانی در سال ۱۲۷۴ ه.ق به مدیریت استاد آقا میرباقر طهرانی در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود این چاپخانه، سفرنامه نخستین سفر ناصرالدین شاه به خراسان می باشد که به خط نستعلیق چاپ شده است.
۴- چاپخانه چاپ سنگی استاد الله قلی خان درسال ۱۲۷۵ ه.ق به مدیریت استاد الله قلی خان در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود دراین چاپخانه، دیوان غزلیات و قصائد حافظ شیرازی است.
۵- چاپخانه چاپ سنگی استاد میرزا حبیب الله خان در سال۱۳۰۴- ۱۳۰۵ ه.ق به مدیریت استاد میرزا حبیب الله خان در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود این چاپخانه، کتاب گنج دانش است که درسال ۱۳۰۵ ه.ق به خط نستعلیق و درقطع وزیری به چاپ رسیده است.
۶- چاپخانه چاپ سنگی استاد آقا میرزا عباس در سال۱۳۱۰ه.ق به مدیریت استاد آقا میرزا عباس در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود دراین چاپخانه، کتاب رسائل آخوند ملاصدرا از مولانا محمد صدرالدین شیرازی می باشد که به زبان عربی چاپ شده است.
۷- چاپخانه چاپ سنگی استاد کربلایی حسین تهرانی در سال ۱۳۱۷قمری به مدیریت استاد کربلایی حسین تهرانی شروع به کار کرد و ترجمه کتاب امراض عصبانی، اثرکریزل، توسط دکترعلی خان بن زین العابدین همدانی در این چاپخانه به چاپ رسیده است.
۸- چاپخانه چاپ سنگی آقا سید مرتضی که دراین چاپخانه کتب و نشریات متعددی نظیر روزنامه های نوروز، ادب، شاهنشاهی، کوکب دری ناصری، کشکول، قاسم الخبار، گلستان سعادت، آیینه عیب نما، بیداری، زشت و زیبا، جام جم، آدمیت، جهان آراء به چاپ رسید که از این میان دو روزنامه شاهنشاهی و زشت و زیبا مصور بودند.
۹- چاپخانه چاپ سنگی استاد میرزا علی اصغر در سال ۱۳۲۴ ه.ق به مدیریت استاد میرزا علی اصغر در تهران تاسیس شد. در این چاپخانه مجلات و روزنامه ها یی به چاپ می رسید که از آن جمله می توان به مجله حفظ الصحه و روزنامه های تنبیه، آیینه عیب نما، شرافت، جارچی ملت، بهلول، جنگل مولا، شیخ چغندر، میزان، آگاهی اشاره کرد.
صنعت چاپ سنگی، چاپ حروفی (سربی) را با همه قدمت و سابقه ای که داشت، از دور خارج کرد، به طوری که به مدت ۵۰ تا ۷۰ سال یگانه روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دوران قاجاریه هرآنچه در ایران چاپ می شد با چاپ سنگی بود. در سال۱۲۹۰ ه.ق در دوره حکومت مظفرالدین شاه مجدداّ چاپ سربی رواج پیدا کرد. البته چاپخانه های سنگی تا سال۱۳۲۰ ه.ش همچنان برقرار بودند تا اینکه به تدریج چاپ افست جایگزین می شود. استفاده از چاپ سنگی هنوز در بعضی از نقاط جهان مانند هند و پاکستان که به زبان اردو می نویسند، رواج کامل دارد.
۲-۵-۸- معرفی اولین نمونه های چاپ سنگی
تعدادی از اولین نمونه های چاپ سنگی در ایران در کتابخانه های کشور موجود می باشد که در اینجا برخی از آنها را معرفی می نمائیم. بیشترین آثار چاپ سنگی در ایران نسخ متفاوت شاهنامه و گلستان سعدی می باشد.
۲-۵-۸-۱- کتب چاپ سنگی تبریز:
۱- قرآن مجید به عنوان اولین اثرچاپ سنگی در ایران به خط میرزا محمد حسین خوشنویس تبریزی در سال ۱۲۴۸ ه.ق
۲- کتاب زادالمعاد به خط میرزا محمد حسین خوشنویس تبریزی در سال ۱۲۵۱ ه.ق
۳- قرآن مجید به خط میرزا شفیع معروف و زیارت عاشورا به خط میرزا احمد خوشنویس در سال ۱۲۵۵ ه.ق به شکل طومار
۴- کلیات شیخ سعدی و تاریخ جهانگشای نادرشاه به خط میرزا تقی خوشنویس در سالهای ۱۲۵۷ و ۱۲۶۰ ه.ق
۵- کلیات خواجه حاقظ شیرازی در سال ۱۲۵۸ و کلمات قصار حضرت علی با ترجمه فارسی در سال ۱۲۵۹ ه.ق
۶- کتاب لیلی و مجنون مکتب شیرازی به عنوان اولین اثر مصور چاپ سنگی در ایران احتمالا در سال ۱۲۵۹ ه.ق
۷- برهان جامع میرزا عبدالکریم ملاباشی به خط میرزا رضا در سال ۱۲۶۰ ه.ق
۸- تقویم رقمی استخراج میرزا تقی منجم به خط میرزا علی خوشنویس در سال ۱۲۶۱ ه.ق
۹- جنات الخلود به خط میرزا عباس پسر میرزا شفیع تبریزی در سال ۱۲۶۱ ه.ق
۲-۵-۸-۲- کتب و نشریات چاپ سنگی تهران:
۱- اولین روزنامه چاپ سنگی با عنوان” اخبار وقایع ” که از شماره دوم ” وقایع اتفاقیه ” نام گرفت و در سال ۱۲۵۳ه.ق منتشر شد و به دنبال آن روزنامه ” ایران” در سال۱۲۸۸ه.ق، روزنامه ” شرف ” در سال ۱۳۰۰ ه.ق و روزنامه ” شرافت ” در سال۱۳۱۴ه.ق
۲- ” معجم فی آثار ملوک العجم ” تالیف میرزا فضل الله الحسین در سال ۱۲۵۹ ه.ق
۳- ” تاریخ پطر کبیر” ۱۲۵۹ه.ق
۴- “حدیقه الشیعه ” تالیف ملا احمد اردبیلی در سال ۱۲۶۰ ه.ق
۵- دیوان عبدالوهاب نشاط شاعر
۶- کتاب مصور” گلستان ” سعدی به قطع خشتی در سال ۱۲۶۸ ه.ق
۷- کتاب مصور ” خمسه نظامی ” در چاپخانه استاد عبدالله تبریزی در سال ۱۳۰۱ ه.ق
۸- کتاب ” فصول ” خوارزمی و کتاب ” کشکول “
۹- ” زینه المجالس” تالیف مجدی در سال ۱۳۰۵ ه.ق
۱۰-” تاریخ ادبی ایران ” تالیف ادوارد براون ترجمه علی اصغر حکمت در سال ۱۲۷۵ ه.ق
۱۱- ” سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار” در سال ۱۲۸۸ ه.ق
کتاب ” گنج دانش ” به قطع وزیری در سال ۱۳۰۵ ه.ق
۲-۵-۸-۳- کتب چاپ سنگی اصفهان:
رساله حسینیه در سال ۱۲۴۴ه.ق
۲-۵-۸-۴- کتب چاپ سنگی شیراز:
قرآن مجید در سال ۱۲۵۴ه.ق
بعد ازشیرازدرارومیه، بوشهر، مشهد، بندرانزلی، رشت، اردبیل، همدان، خوی، یزد، قزوین، کرمانشاه، کرمان، کاشان، اهواز، زنجان و ساری چاپخانه چاپ سنگی دایر شد.
۲-۶- کتابهای درسی در ایران
حدود دو قرن پیش میان ایران و روسیه جنگهای نسبتاً طولانی درگرفت و با وجود رشادتهای سربازان ایرانی در حفظ کشور، شکست خفت باری نصیب ارتش شد وسرزمینهای گرجستان و قفقاز از بدنه ایران جدا شدند. همین شکست و بستن دو عهدنامه ننگین گلستان و ترکمانچای، ایرانیانی را که گذشته پرتوان این سرزمین رامی شناختند و به آینده آن امید داشتند با پرسشهای جدّی روبه رو کرد. پرسش آن بود که لشکریان روسیه چه داشتند که ما نداشتیم؟ چگونه می توانیم نیرومند شویم و شکست وعقب ماندگی خود را جبران کنیم؟
اندیشمندان و اصلاح طلبان جامعه، وجود نظم و قانون و داشتن علم و فناوریهای جدید را عامل پیروزی تشخیص دادند و چاره کار را، دست یافتن به آنها از راه تأسیس مراکز علمی و فنی، استخدام معلمان و مشاوران خارجی، اعزام محصل به خارج، انتشار روزنامه، ترجمه و تألیف کتابهای علمی و فنی و برقراری ارتباط با کشورهای پیشرفته یافتند؛ و به دنبال فرصت مناسب برای عملی کردن این کارها بودند.
با روی کار آمدن میرزا تقی خان امیرکبیر و استقرار سلطنت ناصرالدین شاه ١٢۶۴ ه . ق اقدامات اصلاحی همه جانبه ای در کشور آغاز شد که یکی از آنها تأسیس دارالفنون و آغاز آموزش علوم و فنون جدید در ایران بود. اما ابتدا دارالفنون به ساختمان ، معلم، برنامه، کتاب درسی و وسایل کار و بودجه نیاز داشت که آنها را امیرکبیربرنامه ریزی کرد.
ابتدا امیرکبیر زمین ساختمان را نزدیک کاخهای سلطنتی و در مجاورت میدان توپخانه از هر جای دیگر مناسب تر تشخیص داد و پس از موافقت شاه از میرزا رضاخان مهندس تبریزی خواست نقشه ساختمان را تهیه کند. میرزا رضاخان نقشه عمارت را شبیه سربازخانه ای که در انگلیس دیده بود ترسیم و آماده کرد. معمار ساختمان، استادمحمدتقی معمارباشی جدّ مادری کامران میرزا، پسر ناصرالدین شاه بود که در مدت دوسال از ١٣۶۶ تا ١٣۶٨ساختمان را به پایان رساند.
امیرکبیر نسبت به پیشرفت کار ساختمان و تأسیس مدرسه بسیار علاقه مند بودبه طوری که هر وقت فرصتی می یافت به سرکشی ساختمان و کار بنّایان می پرداخت.همزمان با شروع کار ساختمان مدرسه، امیرکبیر از داودخان، که زبان فرانسه می دانست، درخواست کرد که به اتریش[۸] برود و شش نفر معلم دانا و ماهر اتریشی را برای مدت شش سال استخدام کند. سالانه با هزینه رفت و آمد حقوق هر معلم را حداکثرچهار هزار و چهارصد تومان مشخص کرد.
پس از مدتی دستور داد که یک معلم که فیزیک و شیمی و دواسازی درس بدهد و دونفر که در معدن سررشته داشته باشند استخدام کند.جان داودخان ، مترجم اول دولت علیه ایران، پس از سفر به اتریش هفت معلم، هریک به مدت پنج سال، با قراردادی مشخص استخدام کرد و به ایران فرستاد. پنج نفر از استادان درست دو روز پس از عزل امیرکبیر از صدارت به تهران رسیدند و استقبال شایسته ای از آنها نشد. این استادان رشته های پیاده نظام، توپخانه، مهندسی، طب و جراحی، داروسازی و معدن را دایر کردند .
در آن زمان افرادی که بتوانند در کلاس درس این استادان آموزش لازم را دریافت کنند وجود نداشت ، نزدیک به ١۵٠ نفر جوان بین چهارده و شانزده ساله که توانایی خواندن و نوشتن داشتند و اغلب از خانواده های اعیان و شاهزادگان بودند برای آموزش در دارالفنون انتخاب شدند. البته این گروه آمادگی یادگیری نداشتند و استادان هم به زبان خارجی اغلب به فرانسه تدریس می کردند و مترجمان به طور همزمان مطالب آنها راترجمه می کردند. این کار با مشکلات و مسائل فراوانی همراه بود.
