بخش عمده آن در مصارف خانگی و حوزه حمل و نقل مورد اشاره قرار می‌گرفت. اما با ورود به عصر تکنولوژی و پا گذاشتن کشورهای جهان به آن‏، اهمیت و ضرورت انرژی و نوع مصرف و تولید آن مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
انرژی برای زیستن لازم است و پیشرفت و توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع در گرو دسترسی مداوم و مطمئن به منابع انرژی است.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

انرژی، یک نیاز اساسی برای استمرار توسعه اقتصادی، تدارک و تأمین رفاه و آسایش زندگی بشری است. انرژی در حیات اقتصاد صنعتی جوامع، نقش زیر بنایی را ایفا میکند، به این معنا که هرگاه انرژی به مقدار کافی و به موقع در دسترس باشد، توسعه اقتصادی نیز میسر خواهد بود.
انرژی یکی از عوامل موثر بر رشد و توسعه اقتصادی کشورهاست. از سویی به علت کمبود برخی منابع انرژی و عدم تجدیدپذیری آنها، باید به دنبال راهکارهای کاهش مصرف انرژی بود تا بدین گونه توسعه پایدار حاصل گردد و منابع نسلهای آتی نیز تامین شود. در راستای رسیدن به توسعه پایدار و ارتقاء در همهی زمینه های منطقهای و جامعه بین المللی، اصلاح فرایندهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مورد تاکید واقع شده و در این میان ساماندهی بازار انرژی کشور و اصلاح قیمت حاملهای انرژی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.
تامین انرژی پاک و قابل دسترس، مسالهای جهانی است، زیرا این امر شالوده فراهم سازی نیازهای اولیهای چون غذا، آب، بهداشت عمومی و سرپناه را تشکیل میدهد و تامین گرما، نور، حرکت و جابهجایی را که بنیان رشد اقتصادی و پیشرفت اجتماعی محسوب میشود، میسر میسازد.
فقر مانند نیازهای اساسی، یک مفهوم پویاست و پدیدهی پیچیدهای است. فقر به همان اندازه که محصول روابط اجتماعی و ساختار قدرت سیاسی است، نتیجهی خواستها و تمایلات و انگیزههای تک تک افراد فقیر هم هست. کل اجتماع در فقر و نابرابری مسئول است اما خود فرد هم بیتاثیر نیست(شاهمرادی، ۱۳۹۱).
پدیده فقر که خود نمودی از توسعه نیافتگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است، ثبات سیاسی، همبستگی اجتماعی و سلامت جسمی و روحی ملتها را تهدید کرده، موجب افزایش مرگ و میر به خصوص نوزادان و مادران، کاهش متوسط طول عمر، کاهش کارایی انسانها و در نهایت تنزل بهره وری اقتصادی میگردد(شاهمرادی، ۱۳۹۱).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اقدامات دولت در دوره های مختلف، به شکلهای گوناگون در راستای کاستن از فقر و محرومیت و ایجاد زیربناها، سامان یافته است. توسعه خدمات زیربنایی در روستاها از جمله تأمین آب آشامیدنی، تأمین بهداشت و مراقبتهای اولیه، برق رسانی و برقراری نظام حمایت از سالمندان روستایی و نیز توسعه بیمه همگانی و پوششهای حمایتی در کل کشور از بارزترین مصادیق این خدمات به شمار میرود. علی رغم همهی این تلاشها، باز هم به نظر میرسد که پدیده فقر به صورت یک معضل همچنان به حیات خود ادامه میدهد و با تخمینهای ساده، حداقل ۲۰ درصد مردم در تله فقر گرفتارند(ارشدی و کریمی، ۱۳۹۲).
به تازگی کاهش فقر به یکی از مباحث مهم در متون توسعه تبدیل شده است. تعدادی از پژوهشگران اقتصاد توسعه نظیر امونا و همکاران(۱۹۹۵)، بر این عقیده هستند که مبارزه با فقر شرط لازم برای رشد است. با این حال، برنامههای مبارزه با فقر همان اندازه که به کارایی سیاست گذاری و نحوه اجرای برنامه نیاز دارد، به شناخت ابعاد مختلف پدیده فقر، دلایل و پیامدهایش نیز نیاز دارد. بدین ترتیب، بررسی و آگاهی از وضعیت فقر در یک جامعه اولین قدم در مسیر برنامه ریزی برای مبارزه با فقر و محرومیت است.
نگاهی به معضلات گذشته نشان میدهد که همواره رقابتهای بزرگی در سطح جهانی بر سر تصاحب انرژی وجود داشته است، چرا که امنیت ملی و پایداری نظامهای حکومتی تا حد زیادی در گرو دسترسی به این منابع است.
فقر انرژی در حوزهی انرژی نیز دارای اهمیت است و آگاهی از وضعیت این فقر برای برطرف کردن آن مهم میباشد. فقر انرژی در اقتصاد انگلیس به این صورت تعریف میشود که اگر خانواری بیش از ۱۰ درصد از درآمد خود را برای تأمین انرژی هزینه کند، با فقر انرژی روبرو است.
شاخص فقر انرژی چند بعدی یک شاخص مرکب است که محرومیت انرژی را اندازه گیری میکند. اولین قدم در مسیر مبارزه با فقر و محرومیت، آگاهی از وضعیت فقر است. با در نظر گرفتن این موضوع مطالعهی حاضر، به اندازه گیری فقر انرژی چند بعدی در استانهای ایران میپردازد و سپس ارتباط آن را با شاخص توسعه انسانی بررسی میکند.
شاخص توسعه انسانی HDI، ارتباط بین استفاده انرژی، رشد اقتصادی و رشد اجتماعی را برقرار میکند. شاخص توسعه انسانی برای تعیین سلامتی اقتصادی- اجتماعی یک کشور و همچنین برای مقایسه کشورها مورد استفاده قرار میگیرد(شعبانی، کیهانی، ۱۳۸۹).
بر این اساس هدف اصلی این مطالعه اندازه گیری شاخص فقر انرژی چند بعدی در استانهای ایران است و هم چنین بررسی ارتباط بین شاخص توسعه انسانی و شاخص فقر انرژی چند بعدی در استانهای کشور ایران میباشد. در این راستا در ادامهی فصل به بیان اهمیت موضوع و معرفی اهداف و فرضیه های تحقیق پرداخته میشود. فصل دوم به بیان مباحث مربوط به فقر و انرژی و همچنین ادبیات موضوع و مطالعات انجام شده در داخل و خارج از کشور اختصاص یافته است. در فصل سوم مبانی نظری مطرح می‌شود. در فصل چهارم برآورد مدل و در نهایت در فصل آخر به نتایج مطالعه پرداخته میشود.

۱-۲- بیان مسئله

در آموزههای اقتصادی، توسعه اقتصادی به صورت اجتناب ناپذیری به توسعه مصرف منابع و ذخایر انرژی وابسته است و همراه با توسعه اقتصادی، اثر شهرنشینی به عنوان یکی از موضوعات مطرح در مباحث دموگرافیکی، روی مصرف انرژی و محیط زیست قابل تامل است(یاوری، احمدزاده، ۱۳۸۹).
یکی از عوامل مؤثر در حرکت به سمت توسعهی پایدار، توسعهی سیستمهای انرژی کم هزینه، مطمئن و سازگار با محیط زیست است. بهبود راندمان مصرف انرژی و دیگر مواد اولیه و کاهش انتشارکربن، نقش مهمی در حرکت به سمت توسعهی پایدار ایفا میکند(شریفی و همکاران، ۱۳۸۸).
دسترسی به انرژی به عنوان یک چالش عمده برای دستیابی به توسعه پایدار در سراسر جهان شناخته شده است Bhattacharyya, 2011)).
انرژی مرکز توجه بسیاری از چالشهای امروزی توسعه جهانی از جمله فقر، نابرابری، تغییرات آب و هوایی، امنیت غذایی، بهداشت و آموزش و پرورش است. ارتباط بین انرژی و اهداف توسعه هزاره ^[۱](MDGs) در بسیاری از مطالعات به طور گسترده مورد بحث قرار گرفته است و فقر انرژی باعث تضعیف دستاوردهای خود می‌شود.
بیش از ۲ میلیارد نفر در کشورهای در حال توسعه به بیومس سنتی – سوخت چوب، پس مانده کشاورزی و کود حیوانی برای انرژی روزانه خود نیاز دارند. در بسیاری از کشورها، این منابع بیش از ۹۰ درصد از مصرف انرژی خانوار به حساب میآیند(IEA,2006)^[2] .
استفاده از سوختهای بیومس به روش های ناکارآمد و سنتی میتواند پیامدهای شدید برای سلامت انسان، محیط زیست و توسعه اقتصادی داشته باشد(Kroon & et al.,2013).
امروزه و در آستانه قرن بیست و یکم، فقر هنوز یکی از مشکلات اساسی جوامع بشری است و نشانه بارز توسعه نیافتگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که ثبات سیاسی و همبستگی اجتماعی و سلامت روانی را در اقشار فقیر به خطر میاندازد(راغفر، محمدی فرد، سنگری مهذب، ۱۳۹۲).
از آنجا که بشر یک موجود چند بعدی است و برای زندگی میباید به رفع نیازهای گوناگونی بپردازد، توان او در یک جامعه تا اندازهای است که این نیازها برآورده شوند و از این رو، فقر به مفهوم جامعی بدل میشود که کل طیف زندگی بشر را در بر میگیرد. بنابراین، درآمد به عنوان شاخص فروش رفاه، یک شاخص متناسبی نیست و باید به وسیله دیگر صفات یا متغیرها همانند مسکن، سواد، امید به زندگی، دسترسی به کالاهای عمومی و موارد دیگر تکمیل شود. نیاز به این چنین رویکرد چند بعدی جهت اندازه گیری نابرابری رفاه، اخیراً بسیار مورد توجه اقتصاددانان از جمله بورگینکون^[۳]، معصومی و تسیو^[۴] قرار گرفته است(راغفر، محمدی فرد، سنگری مهذب، ۱۳۹۲).
برای فقر انرژی یا فقر سوختی تعاریف و مولفه های متعددی درنظر گرفته شده ولی عمومیترین تعریف که معمولا مورد استناد دستگاه های دولتی انگلیس نیز قرار گرفته عبارت از این است که اگر خانوادهای مجبور شود بیش از ۱۰ درصد از درآمدش را به هزینه های تامین سوخت منزل خود اختصاص دهد، دچار فقر انرژی است.
هدف فراهم کردن دسترسی همگانی به خدمات انرژی مدرن اخیرا پیش روی جامعه بین‌المللی قرار گرفته است. اما فقدان داده‌های با کیفیت فعلی مانع این تلاش‌ها خواهد شد. توسعه ابزاری برای پشتیبانی از نظارت و گزارش‌گیری از پیشرفت دسترسی گسترده به انرژی سودمند است(Nussbaumera, Bazilian & Modi, 2012).
شاخص‌های انرژی برای توسعه پایدار ^[۵](EISD) تعاریف، رهنمود‌ها و روش‌شناسی‌های برای توسعه و استفاده از مجموعهای از شاخصهای انرژی را فراهم میکند. فاستر و همکاران در سال ۲۰۰۰ بصورت خاص‌تری فقر انرژی را با بهره گرفتن از سه شاخص فردی براساس خط فقر از پیش تعریف شده سوخت کمی کردند. شاخص توسعه انرژی ^[۶](EDI) یک معیار سنجش مرکب انرژی برای استفاده در کشورهای در حال توسعه است. گزارش چشم انداز فقر انرژی مردم در سال ۲۰۱۰ یک شاخص دسترسی به انرژی بر اساس شش خدمات ضروری انرژی پیشنهاد داده‌ که این شاخص حداقل سطح خدمات انرژی را توصیه کرده ‌است. به طور موازی، گزارش چشم انداز فقر مجموعه‌ای ترکیبی از شاخص‌ها معرفی می‌‌کند که یک مقدار عددی به جنبه های کیفی انرژی در دسترس در سه بعد اصلی عرضه، شامل سوخت خانوار، برق و قدرت مکانیکی نسبت داده‌ است(Nussbaumera, Bazilian & Modi, 2012).
ارائه اطلاعات دقیق و صحیح برای فقر انرژی به طور بالقوه برای اثرگذاری مثبت در طراحی سیاستها، استراتژیهای تنظیمی و مالی مورد توجه شاخص فقر انرژی چند بعدی^[۷] است. این معیار جدید برای اندازه گیری و گزارش در مورد فقر انرژی برای پر کردن شکاف تحلیلی است. این معیار تاکیدی بر طبیعت چند بعدی فقر انرژی دارد و نیازمند در دست داشتن یک دامنه‌ی وسیعی از عناصر مختلفی است که بطور مناسب منعکس کننده پیچیدگی پیوند بین دسترسی به خدمات انرژی مدرن و توسعه انسانی می‌باشد. بنابراین برای این مهم چارچوب چند معیاره ایدهآل و مناسب به نظر می‌رسد.
بر اساس بخش اﻧﺮژی و اﻗﺘﺼﺎد ترازنامه انرژی در سال ۱۳۹۰ وضعیت اجمالی بخش انرژی ایران بصورت زیر است:
– رﺷﺪ ۸/۱ درﺻﺪی ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺼﺮف ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻧﺮژی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ.
– ﻛﺎﻫﺶ ﺷﺪت اﻧﺮژی ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻋﺮﺿﻪ اﻧﺮژی اوﻟﻴﻪ و ﻣﺼﺮف ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻧﺮژی ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان۸۷/۲ و ۹۱/۱ ﺑﺸﻜﻪ
ﻣﻌﺎدل ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل ﻣﻌﺎدل ۰ ۰۲/۰ و ۱۵/۱ درﺻﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ.
– ﺑﻬﺒﻮد ﻛﺎرآﻳﻲ ﻣﺼﺮف اﻧﺮژی ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ۲/۱ درﺻﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ.
حال سوالی که مطرح می‌شود این است که این مقدار مصرف انرژی و خدمات انرژی توانسته است باعث رفاه مردم کشور شود و همه استانها به چه صورت از این مقدار مصرف انرژی سهم داشته‌اند. از طرفی واقعی کردن قیمت حامل‌های انرژی طبق قانون هدفمند کردن چه آثاری به دنبال دارد. بنابراین در این مطالعه به دو سوال زیر پاسخ داده می‌شود.
شاخص فقر انرژی چند بعدی در استانهای ایران چه مقدار است؟
آیا بین شاخص توسعه انسانی و شاخص فقر انرژی چند بعدی در استانهای کشور ارتباط وجود دارد؟

۱-۳- ضرورت انجام تحقیق

دسترسی کشورهای درحال توسعه به انواع منابع جدید انرژی، برای توسعه اقتصادی آنها اهمیت اساسی دارد و پژوهشهای جدید نشان داده که بین سطح توسعه یک کشور و میزان مصرف انرژی آن، رابطه برقرار است. در ایران به دلیل دارا بودن منابع غنی انرژی قیمت انرژی پایین است، این عامل دلیل بالا بودن مصرف انرژی در ایران است. اما آیا این مصرف انرژی توانسته است از ابعاد گوناگون باعث رفاه مردم شود. در این مطالعه با اندازه‌گیری شاخص فقر انرژی چند بعدی استانها مقایسه‌ای از وضعیت استانهای کشور از چند بعد انجام می‌شود و می‌توان در مورد اثر گذار بودن مصرف انرژی بر رفاه مردم اظهار نظر کرد.

۱-۴- اهداف اساسی تحقیق

۱- اندازه گیری شاخص فقر انرژی چند بعدی در استانهای ایران
۲- تعیین ارتباط بین شاخص فقر انرژی چند بعدی و توسعه انسانی در استانهای کشور

۱-۵- فرضیه های تحقیق

در این تحقیق فرضیه ای مطرح نشده است و به دو سوال زیر پاسخ داده می شود:
۱- شاخص فقر انرژی چند بعدی در استانهای ایران چه مقدار است؟
۲- آیا بین شاخص توسعه انسانی و شاخص فقر انرژی چند بعدی در استانهای کشور ارتباط وجود دارد؟

۱-۶- نتایج مورد استفاده پس از انجام تحقیق

نتایج این تحقیق نشان خواهد داد که شاخص فقر انرژی چند بعدی در استانهای ایران چه مقدار است و ارتباط بین شاخص فقر انرژی چند بعدی و توسعه انسانی در استانهای کشور چگونه است.

۱-۷- روش تحقیق

روش تحقیق این مطالعه بر اساس روش یا ماهیت از نوع توصیفی است.

۱-۷-۱- روش و ابزار گردآوری داده ها

اطلاعات به روش کتابخانهای جمع آوری شدهاند. داده های مورد استفاده در این تحقیق از مرکز آمار ایران و سایتهای انرژی گرفته میشود.

۱-۷-۲- قلمرو مکانی و زمانی تحقیق

قلمرو مکانی تحقیق، استانهای ایران میباشد. قلمرو موضوعی، اندازه گیری شاخص فقر انرژی چند بعدی و بررسی ارتباط آن با شاخص توسعه انسانی در ایران است و قلمرو زمانی آن دو سال سرشماری ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ میباشد.

۱-۷- ۳- جامعه آماری